 |
| सत्य आणि अहिंसेचे डिजिटल प्रतीक. |
महात्मा गांधी – भारतीय स्वातंत्र्यलढ्याचे जनक | जीवन आणि कार्य
प्रस्तावना
मध्यंतरीच्या काळातील भारत – जिथे हजारो वर्षांची राजेशाही, साम्राज्यं, संस्कृती आणि परकीय आक्रमणांमधून भारतीय समाज सतत घडत राहिला. परंतु ब्रिटीश राजवटीचं अन्यायकारक सावट मोठ्या हिंसक आणि अमानुष पद्धतीनं देशावर पसरलेलं होतं. अशा वेळी, साध्या धोतरातला, हातात चरखा घेऊन “सत्य” आणि “अहिंसा” यांचा संदेश देणारा एक नेता, लाखोंच्या आशांचा प्रकाशठिपका म्हणून पुढे आला. तो म्हणजे **महात्मा मोहनदास करमचंद गांधी**.
बालपण आणि शिक्षण
गांधीजींचा जन्म आणि कुटुंब
गांधीजींचा जन्म २ ऑक्टोबर १८६९ रोजी पोरबंदर (गुजरात) येथे झाला. त्यांच्या वडिलांचं नाव करमचंद गांधी तर आईचं नाव पुतळीबाई. बालपण साधं, शिस्तबद्ध आणि धार्मिक वातावरणात गेलं. आईच्या धार्मिकतेचा आणि वडिलांच्या न्यायप्रियतेचा प्रभाव त्यांच्या वृत्तीत उतरला.
शालेय जीवन
गांधीजींना विद्यार्थी म्हणून कधी विशेष नावाजलं गेलं नाही, पण ते अत्यंत प्रामाणिक, कर्तव्यदक्ष आणि संवेदनशील होते. त्यांच्या सखोल निरीक्षणशक्तीमुळे आजूबाजूचं चोख मूल्यांकन करायचे. १३व्या वर्षी त्यांचा कस्तुरबाशी विवाह झाला, जे त्या काळच्या समाजाचं प्रमाण होतं.
विदेशातील शिक्षण व परतावा
इंग्लंडमध्ये (१८८८) त्यांनी कायद्याचं शिक्षण घेतलं. तिथे भारतीय संस्कृतीस जागून, शाकाहारावर ठाम राहिले – 'Truth is God' आणि 'God is Truth' हे विचार पक्के झाले. इंग्लंडमध्ये त्यांनी वेळवेगळे धर्म, तत्वज्ञान आणि सामाजिक विचार यांचा तौलनिक अभ्यास केला.
दक्षिण आफ्रिकेचा निर्णयबिंदू
पहिली वास्तविक चळवळ – सत्याग्रहाची संकल्पना
वकिलीच्या कामासाठी दक्षिण आफ्रिकेला गेलेल्या गांधीजींना तिथल्या वर्णभेदाचा अत्यंत अपमानास्पद अनुभव आला. त्यांच्या जीवनाचा निर्णायक क्षण – ट्रेनमधून फेकले जाणं. इथूनच, अन्यायाच्या विरोधात अहिंसक संघर्षाची प्रचंड प्रेरणा मिळाली. 'सत्याग्रह' या नव्या चळवळीचं ते केंद्रबिंदू झाले.
भारतीय समाजाचा संरक्षणार्थ संघर्ष
तिथे गांधीजींनी भारतीय मजुरांसाठी निडरपणे संघर्ष केला. 'सत्याग्रह' म्हणजे काय? – सत्यासाठी हट्ट, पण अहिंसक मार्गानं. त्यांनी बऱ्याच अडचणींना तोंड दिलं पण अखेर ब्रिटीश आणि आफ्रिकन सरकारला भारतीयांच्या हक्कासमोर झुकावं लागलं.
भारतभूमीत आगमन आणि चळवळींचा आरंभ
वरिष्ठ नेत्यांची भेट व विचारमंथन
१९१५ मध्ये गांधीजी कायमचे भारतात परतले आणि गोपालकृष्ण गोखले, लोकमान्य टिळक, दादाभाई नौरोजी यांसारख्या महान नेत्यांचा सान्निध्य लाभला. त्यांनी सुरुवातीला देशाच्या खरी गरजा, शेतकरी, श्रमिक, ग्रामीण समाज हे घटक केंद्रबिंदू करून कामाला प्रारंभ केला.
चंपारण व खेड़ा सत्याग्रह
बिहारमधील चंपारण येथे नीलशेती करणाऱ्या शेतकऱ्यांना ब्रिटीशांनी घातलेल्या असह्य किमती आणि समूहदंडाला गांधीजींनी विरोध दर्शविला. येथेच 'फक्त कायद्याच्या चौकटीतच नव्हे, तर नैतिकतेच्या चौकटीत आंदोलन' ही त्यांची कल्पना सर्वदूर पोहोचली.
अहमदाबाद मिल मजूर आंदोलन
अहमदाबादच्या कापड गिरण्यांतील मजुरांसाठी केलेल्या उपोषणानं गांधीजींनी अहिंसक लढ्याचं सामर्थ्य दाखवलं. गांधीजींच्या नेतृत्वाखाली कामगारांच्या हक्कांबाबत मालकांना झुकावं लागलं.
भारतीय स्वातंत्र्यलढ्यातील मुख्य चळवळी
असहकार आंदोलन (१९२०-२२)
गांधीजींच्या नेतृत्वाखाली ब्रिटीश सरकारच्या यंत्रणांचा असहकार्याने विसर्जन. शाळा-कॉलेज, सरकारी नोकऱ्या, ब्रिटिश वस्त्रांवर बहिष्कार, विदेशी वस्त्रांऐवजी स्वदेशी आणि स्पिनिंग व्हील यानी आत्मनिर्भरता – या गोष्टींची शिकवण.
सविनय कायदेभंग आणि दांडी यात्रा (१९३०)
मीठाच्या कराविषयीच्या अन्यायाविरोधात हजारो लोकांसह २४१ मैलांची ऐतिहासिक दांडी यात्रा केली. त्यांनी समुद्रकिनारी मीठ तयार करून कायद्याचं अहिंसक उल्लंघन केलं. हा चळवळीचा टप्पा जागतिक सामर्थ्याचा प्रतीक मानला जातो.
भारत छोडो आंदोलन (१९४२)
'करो या मरो' या घोषवाक्यासह भारतभर चळवळ उसळली. गांधी, नेहरू, पटेल अशा सर्व राष्ट्रनेत्यांना तुरुंगवास झाला तरी नोटिससुद्धा न देता जनतेनं स्वातंत्र्यासाठी प्रचंड एकत्रित संघर्ष केला.
गांधीजींचे सामाजिक आणि वैचारिक योगदान
अहिंसेची जागतिक शिकवण
गांधीजींनी अहिंसा, सत्य आणि सेवाभाव या मूल्यमापनांचे आचरण समाजातील प्रत्येक घटकासाठी आदर्श ठरवले. अस्पृश्य दूर करणे, नशाबंदी, ग्रामीण उद्योग विवेक, स्त्रियांना सबलीकरण, शिक्षण व आरोग्याकडे लक्ष हे त्यांच्या सामाजिक उपक्रमांचे स्तंभ होते.
स्त्रियांसाठी कार्य
गांधीजींनी स्त्रियांना घराबाहेर काढून सार्वजनिक जीवनात भाग घेण्यास उद्युक्त केले. त्यांच्या आंदोलनात हजारो स्त्रिया निडरपणे सहभागी झाल्या.
हिंदू-मुस्लीम ऐक्याचा ध्यास
गांधीजींसाठी सर्व धर्म समभाव हा ‘हृदयाचा धर्म’ होता. ते कट्टर भारतीय होते, पण धर्म किंवा जातीवरून किंवा भाषेवरून कधीच वेगळेपण मानलं नाही.
हरिजन चळवळीचे नेतृत्व
अस्पृश्यता निर्मूलनासाठी 'हरिजन सप्ताह' आणि 'हरिजन यात्रा', निधर्म प्रार्थना, सार्वजनिक विहिरी, मंदिरे या ठिकाणी अस्पृश्यांना प्रवेश मिळावा यासाठी त्यांचा संघर्ष होता.
शैक्षणिक आणि सामाजिक साहित्य
त्यांच्या 'हिंद स्वराज्य', 'सत्याचे प्रयोग', 'नवजीवन', 'यंग इंडिया' या अनमोल लिखाणातून त्यांनी भारतीय आणि जागतिक समाजजीवनात नवी चेतना दिली.
फाळणी, शेवटचे दिवस आणि दु:खद अंत
देशप्रेम विरुद्ध दुःख
१९४७ ची स्वातंत्र्याची सकाळ आनंदाची असली, तरी भारत-पाकिस्तान फाळणीने गांधीजींना खोल दुखावलं. देशात रक्तपात आणि धार्मिक विषमतेचे भयाण रूप पाहून गांधीजींनी उपोषण, शांती पदयात्रा, आणि सामंजस्याचे अगणित प्रयत्न केले.
हत्या आणि श्रद्धांजली
३० जानेवारी १९४८ रोजी नथुराम गोडसेने गांधीजींची हत्या केली. अखेरच्या क्षणीही ‘हे राम’ हेच शब्द त्यांच्या तोंडून निघाले. राष्ट्रपिता म्हणून त्यांना अंतिम सलाम करण्यात आला.
गांधीवादाचा जागतिक प्रभाव व आधुनिक काळातील आवश्यकता
आधुनिक समाजात गांधीजींचं स्थान
अमेरिकेतील मार्टिन ल्यूथर किंग, नेल्सन मंडेला, आंग सान सू क्यी यांसारख्या नेत्यांना गांधीजींच्या विचारांनी दिशा दिली. जागतिकीकरण, विषमता, हिंसा, दहशतवाद, हवामान बदल — या काळातही गांधीजींचे तत्त्वज्ञान अत्यंत प्रासंगिक आहे.
भारताच्या राजकीय, सामाजिक व सांस्कृतिक प्रवाहात गांधीजी
आजच्या पिढीच्या न्यायसंगत, निरीक्षक आणि निष्पक्ष विचारधारेतही गांधीजींची मांडणी वाचावी, समजून घ्यावी आणि प्रत्यक्षात उतरवावी, हीच खरी श्रद्धांजली असेल.
निष्कर्ष
महात्मा गांधी म्हणजे एक विचार, एक तत्व, एक चळवळ. जगभरातील लाखो लोक ‘गांधी’ या शब्दाचा वापर सत्य, अहिंसा आणि मानवतेच्या खुले विचारांसाठी करतात. आजच्या जमान्यात त्यांच्या शिकवणीचे मोल अधिक वाढत चालले आहे. तंत्रज्ञान, विकास, जलदगती मानवी जीवनशैली यांनी समाजाला वेगळी दिशा दिलीय, पण मूळ माणुसकी, सहिष्णुता, प्रेम आणि सुसंवाद या क्षेत्रात गांधीजींच्या तत्त्वज्ञानानेच समाज सर्वांना जोडू शकतो आणि न्याय, सत्य, सलोखा यांचा मार्ग दाखवू शकतो.
तुमचे विचार आणि प्रतिक्रिया खाली कमेंटमध्ये अवश्य सांगा.
लेख उपयोगी वाटला असेल तर आपल्या मित्रमंडळींमध्ये शेअर करायला विसरू नका.
आणि असेच माहितीपूर्ण लेख नियमित मिळावेत यासाठी आमच्या ब्लॉगला फॉलो करायला नक्की विसरू नका!
आपल्या सहभागाबद्दल धन्यवाद!
अन्य परिचित लेख वाचा
-
📜 डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचे भारत : संघर्ष, समता आणि संविधान
भारतीय समाजातील शोषणाविरुद्ध लढणारे आंबेडकरांचे जीवन, सामाजिक चळवळी आणि संविधान निर्मितीवरील त्यांचा अमूल्य वाटा जाणून घ्या.
-
👩👧 माझी आई - मराठी निबंध
आईच्या मायेच्या आठवणी व तिच्या व्यक्तिमत्वाचे व्यक्तिशः वर्णन करणारा सुंदर मराठी निबंध.
टिप्पणी पोस्ट करा