 |
| जय हिंदचा आधुनिक आवाज |
नेताजी सुभाषचंद्र बोस: तेजस्वी स्वातंत्र्यवीर
प्रस्तावना
भारतीय स्वातंत्र्य संग्रामातील एक तेजस्वी, कणखर आणि धडाडीचा नेता म्हणजे नेताजी सुभाषचंद्र बोस. “तुम्ही मला रक्त द्या, मी तुम्हाला स्वातंत्र्य देईन” या ज्वलंत घोषवाक्याने तरुणांच्या मनात आग पेटवणारे बोस हे केवळ क्रांतिकारक नव्हते, तर एक उत्कृष्ट संघटक, दूरदृष्टी असलेले नेते आणि राष्ट्रभक्त होते. त्यांनी ब्रिटिश सत्तेविरुद्ध सशस्त्र लढा उभारण्यासाठी “आझाद हिंद फौज” स्थापन केली. या लेखात नेताजींच्या जीवनप्रवासावर, विचारसरणीवर, कार्यावर आणि त्यांच्यामुळे भारतीय स्वातंत्र्यलढ्याला मिळालेल्या प्रेरणेवर सविस्तर प्रकाश टाकू.
बालपण व शिक्षण
सुभाषचंद्र बोस यांचा जन्म २३ जानेवारी १८९७ रोजी ओडिशातील कटक येथे झाला. त्यांचे वडील जानकीनाथ बोस हे एक प्रसिद्ध वकील होते आणि आई प्रभावती ही धार्मिक प्रवृत्तीची होती. सुभाष बालपणापासूनच बुद्धिमान, आत्मभान असलेले आणि कणखर विचारांचे होते. त्यांना लहानपणापासूनच मातृभूमीबद्दल अपार प्रेम होते.
त्यांनी कटकच्या रॅव्हन्स शॉ कॉलेजिअट स्कूलमधून शिक्षण घेतले आणि नंतर कलकत्ता (आता कोलकाता) येथील प्रेझिडेन्सी कॉलेजमधून बी.ए. पदवी संपादन केली. त्यांच्या अभ्यासातील गुणवत्ता एवढी होती की त्यांनी केवळ इंग्रजी नव्हे तर संस्कृत आणि तत्त्वज्ञानाचा सखोल अभ्यास केला होता.
इंग्लंडमधील ICS आणि राजीनामा
त्यांच्या वडिलांची इच्छा होती की सुभाषने ब्रिटीश राजकीय सेवेत (Indian Civil Service - ICS) प्रवेश करावा. त्यांनी इंग्लंडला जाऊन ICS परीक्षा दिली आणि उत्तम गुणांनी उत्तीर्णही झाले. परंतु ब्रिटिश सरकारच्या अधिपत्याखाली काम करणे ही त्यांच्या राष्ट्रभक्तीच्या तत्वांशी विसंगत गोष्ट होती. त्यामुळे १९२१ मध्ये त्यांनी ICS पदाचा राजीनामा दिला आणि संपूर्णतः भारताच्या स्वातंत्र्य संग्रामात झोकून दिले.
काँग्रेसमधील भूमिका
सुभाषचंद्र बोस यांनी सुरुवातीला महात्मा गांधींच्या नेतृत्वाखालील काँग्रेसमध्ये प्रवेश केला. त्यांनी देशभक्ती, शिस्त आणि संघर्ष यांना महत्त्व देणारे विचार मांडले. त्यांनी चितरंजन दास यांच्यासोबत काम करतानाच "स्वराज पार्टी" मध्येही सक्रिय भूमिका घेतली.
१९३८ साली ते हरिपुरा अधिवेशनाचे अध्यक्ष झाले. त्यांनी औद्योगिकीकरण, राष्ट्रीय योजना, आणि लष्करी प्रशिक्षणावर भर देणारी भूमिका मांडली. १९३९ साली ते पुन्हा काँग्रेस अध्यक्ष झाले पण महात्मा गांधींसोबतच्या वैचारिक मतभेदांमुळे त्यांना राजीनामा द्यावा लागला. यानंतर त्यांनी "Forward Bloc" या पक्षाची स्थापना केली.
सशस्त्र संघर्षाची सुरुवात
सुभाषचंद्र बोस यांना वाटत होते की केवळ अहिंसेच्या मार्गाने भारत स्वतंत्र होणार नाही. त्यांनी दुसऱ्या महायुद्धाचा वापर करून ब्रिटिश सत्तेला आव्हान देण्याचा निर्णय घेतला. इंग्रजांनी त्यांना नजरकैदेत ठेवले होते, पण त्यांनी भेसळलेल्या स्वरूपात भारतातून पलायन केले.
ते प्रथम जर्मनीला गेले आणि नंतर जपानच्या मदतीने भारतासाठी लढा उभारण्याचे ठरवले. त्यांनी रासबिहारी बोस यांच्या सहकार्याने आझाद हिंद फौज (Indian National Army - INA) पुन्हा संघटित केली.
आझाद हिंद फौज आणि त्यांचे नेतृत्व
आझाद हिंद फौज ही एक स्वतंत्र भारतीय लष्कर होती, जी ब्रिटिशांविरोधात लढण्यासाठी तयार करण्यात आली होती. नेताजींनी “दिल्ली चलो” असा नारा देत ब्रिटीश सत्तेच्या मुळावर घाव घालण्याचा प्रयत्न केला.
त्यांनी झांसीची राणी रेजिमेंट स्थापन करून महिलांनाही लष्करात सामील होण्याची संधी दिली. या फौजेत विविध धर्म, जाती व भाषा असलेल्या लोकांनी एकत्र येऊन भारतमातेच्या स्वातंत्र्यासाठी झुंज दिली. त्यांची प्रमुख घोषणाच होती – “जय हिंद!”
रेडिओ भाषण आणि जनजागृती
सुभाषबाबूंचे रेडिओवरील भाषण जगभरातील भारतीयांसाठी प्रेरणादायक ठरले. त्यांनी टोकियो रेडिओवरून आपल्या भाषणांद्वारे भारतीय जनतेला ब्रिटिशांविरुद्ध उठाव करण्याचे आवाहन केले.
“तुम मुझे खून दो, मैं तुम्हे आज़ादी दूंगा”
हे त्यांचे ऐतिहासिक वाक्य आजही प्रेरणादायक आहे.
नेताजींचे निधन – एक रहस्य
१९४५ साली जपानमध्ये नेताजींच्या विमानाला अपघात झाल्याचे वृत्त आले आणि ते मृत झाल्याचे जाहीर करण्यात आले. परंतु त्यांच्या मृत्यूबाबत अनेक शंका व चर्चांना आजही वाव आहे. काहींना वाटते की ते जिवंत होते आणि गुप्ततेने भारतात परतले होते. आजपर्यंत त्यांच्या मृत्यूचा अधिकृत निष्कर्ष समोर आलेला नाही.
नेताजींचे विचार आणि भूमिका
सुभाषचंद्र बोस यांचे विचार हे थेट, राष्ट्रवादी आणि शिस्तबद्ध होते. ते एक कठोर राष्ट्रभक्त होते आणि त्यांनी स्वातंत्र्यासाठी कोणताही त्याग करण्यास मागेपुढे पाहिले नाही. त्यांच्या विचारांची काही प्रमुख वैशिष्ट्ये:
- स्वातंत्र्य सर्वोपरि आहे – कोणत्याही परिस्थितीत स्वातंत्र्यासाठी झुंज देणे आवश्यक आहे.
- सशस्त्र क्रांतीची आवश्यकता – अहिंसक मार्गासोबत सशस्त्र लढ्याचाही समावेश असावा.
- धर्मनिरपेक्षता आणि सामाजिक एकता – त्यांच्या फौजेत सर्व धर्म, जात आणि वर्गाचे लोक एकत्र लढत होते.
- महिलांचे सक्षमीकरण – लष्करात महिलांना सामील करून ते स्त्रियांचा आत्मसन्मान वाढविणारे ठरले.
- योजना आणि उद्योग विकासावर भर – त्यांनी भारताच्या आर्थिक विकासासाठी राष्ट्रीय योजनांचा विचार मांडला होता.
नेताजींची आठवण आणि वारसा
सुभाषचंद्र बोस यांचे कार्य आणि विचार आजही भारतीय तरुणांसाठी प्रेरणास्रोत आहेत. भारत सरकारने त्यांच्या कार्याचा सन्मान करण्यासाठी २३ जानेवारी हा 'पराक्रम दिवस' म्हणून घोषित केला आहे.
देशभरात नेताजींचे पुतळे, संग्रहालये, संशोधन संस्था कार्यरत आहेत. त्यांच्यावर अनेक चित्रपट, नाटके, आणि पुस्तके लिहिली गेली आहेत. २०२२ मध्ये इंडिया गेटजवळ नेताजींचा भव्य पुतळा उभारण्यात आला.
निष्कर्ष
नेताजी सुभाषचंद्र बोस हे भारताच्या स्वातंत्र्य संग्रामातील एक तेजस्वी आणि धगधगते व्यक्तिमत्त्व होते. त्यांनी फक्त भारतातील नाही, तर जगभरातील भारतीयांच्या मनात स्वातंत्र्याची ज्वाला पेटवली. त्यांचा लढा, त्याग आणि विचार भारतीय इतिहासात सुवर्णाक्षरांनी लिहिला गेला आहे.
ते केवळ "नेते" नव्हते, तर एक "दिशादर्शक" होते – ज्यांनी मातृभूमीच्या स्वातंत्र्यासाठी जीवन पणाला लावले. अशा या राष्ट्रनायकाला भारत सदैव ऋणी राहील.
जय हिंद! वंदे मातरम्!