विजयादशमी (दसरा) : का साजरा करतो? पूजा-विधी, कथा व संपूर्ण माहिती
दसरा, विजयादशमी, दशहरा—नाव काहीही म्हणा; पण हा सण धर्माचा विजय आणि अधर्माचा पराभव याचे जिवंत प्रतीक आहे. आश्विन शुद्ध दशमीला येणारा हा दिवस नवरात्रातील नऊ दिवसांच्या साधना-उपासनेचा सुवर्णसमारोप आहे. रावण-दहनापासून दुर्गाविसर्जनापर्यंत, आयुध-पूजेतून “सोनं” वाटण्यापर्यंत—भारतातील विविध प्रांतांतील परंपरांचा हृद्य मिलाफ या दिवशी अनुभवायला मिळतो.
दसरा का साजरा केला जातो?—मुख्य कारणे
- प्रभु श्री रामाचा रावणावर विजय: सत्य, निष्ठा व कर्तव्यनिष्ठेचा परमोच्च क्षण स्मरणात ठेवणे.
- दुर्गेचा महिषासुरावर पराभव: स्त्री-शक्ती, धैर्य व न्यायासाठी लढण्याची प्रेरणा.
- नवा आरंभ करण्याचा शुभ दिवस: शिक्षण, व्यवसाय, साधना, कौशल्य-विकास यांना शुभारंभ.
- आयुध-पूजा: रोजीरोटी देणाऱ्या साधनांचा आदर—वाहन, अवजारे, पुस्तके, वाद्ये इ.
- समाजातील ऐक्य: “सोनं” (आपट्याची पाने) वाटून समृद्धीच्या शुभेच्छा देणे.
नवरात्र ते विजयादशमी : धार्मिक व सांस्कृतिक पार्श्वभूमी
नवरात्रात देवीची नऊ रूपे—शैलपुत्री ते सिद्धिदात्री—उपासली जातात. घराघरांत घटस्थापना, जागरण-भजन, आरत्या, ब्रत-नियम, गरबा-डांडिया या सर्वांचा शक्तितत्त्व जागृत करण्याचा हेतू असतो. याच साधनेचा परिपाक म्हणजे विजयादशमी—धर्म, संयम आणि परिश्रमाच्या मार्गाचा विजय घोषित करणारा दिवस.
दोन आधारकथा : राम-विजय आणि दुर्गा-विजय
श्रीराम व रावण-दहन : अहंकारावर मात
वनवासकाळात रावणाने सीतेचे अपहरण केले. मर्यादा पुरूषोत्तम रामाने वानरसेनेच्या साहाय्याने धर्मयुद्ध केले व दशमीच्या दिवशी विजय मिळवला. उत्तर भारतात या स्मृतीप्रीत्यर्थ रावण, कुम्भकर्ण, मेघनाद यांच्या पुतळ्यांचे दहन केले जाते. प्रतीक काय?—अहंकार, क्रोध, लोभ, मत्सर, दुराग्रह अशा दहा दुर्गुणांचे दहन करून स्व-शुद्धीचा संकल्प.
देवी दुर्गा व महिषासुर-मर्दिनी : शक्तीचा जयघोष
महिषासुराने त्रैलोक्याला त्रास देताच देवतांच्या तेजातून आदिशक्ती दुर्गा प्रकटली. नवरात्रातील संग्राम-वर्णनानंतर दशमीला देवी महिषासुराचा संहार करते. हा स्त्री-शक्ती, धैर्य आणि न्यायासाठी उभे राहण्याचा प्रेरणादिन मानला जातो. बंगालातील दुर्गापूजेचा विसर्जनसोहळा या दिवशीच होतो.
भारतभरातील प्रमुख परंपरा
- महाराष्ट्र: शमी/आपटा पूजन, “सोनं” वाटणे, सीमोल्लंघन, गुरूप्रणाम, वाहन-पूजा, लेखणी-पूजा.
- कर्नाटक (मैसूर-दसरा): चामुंडेश्वरीची भव्य मिरवणूक, राजवैभव, सांस्कृतिक सोहळे.
- पश्चिम बंगाल: दुर्गा-विसर्जन, “सिंदूर-खेला”, “बिजोया” भेटीगाठी व गोडधोड.
- उत्तर भारत: रामलीला सादरीकरणे व रावण-दहन.
- हिमाचल (कुल्लू-दसरा): स्थानिक देवस्थानांची रथयात्रा व सामुदायिक उत्सव.
- दक्षिण भारत: आयुध-पूजा, पुस्तके/वाद्यांची पूजा, “बोम्मई-गोलू”, “बथुकम्मा”.
महाराष्ट्रातील ‘सोनं’ : शमी व आपटा यांचा अर्थ
दसर्‍यात आपट्याची पाने एकमेकांना देऊन “सोनं सोनं!” म्हणण्याची प्रथा आहे. संदेश—समृद्धी, सद्भाग्य व परस्पर स्नेह. शमी-वृक्ष महाभारताच्या कथांमुळे विजय व स्थैर्याचे प्रतीक मानला जातो—पांडवांनी अज्ञातवासात अस्त्रे शमीखाली ठेवली होती. आजच्या काळात याचा मानवी अर्थ—लोभ नव्हे तर प्रामाणिक परिश्रमाने मिळवलेली ‘सोनेरी’ मनाची श्रीमंती.
आयुध-पूजा व लेखणी-पूजा : साधनांचा सन्मान
भारतीय कामसंस्कृतीत रोजीरोटी देणाऱ्या साधनांना देवतुल्य मानले आहे. म्हणून वाहन, शेतीचे अवजारे, मशीनरी, लॅपटॉप, कॅमेरा, कारखान्यातील उपकरणे अशी सर्व साधने स्वच्छ करुन त्यांची पूजा केली जाते. विद्यार्थी पुस्तके, लेखणी, वाद्ये पूजतात; कलाकार, कारागीर, अभियंते—प्रत्येकजण आपल्या साधनांचा आदर करतो.
विजयादशमीचा शुभ मुहूर्त
दशमी तिथीला पारंपरिकरीत्या सार्वकालिक शुभ मानले जाते. दुपारनंतरचा काळ—शस्त्र-पूजा, वाहन-पूजा, सीमोल्लंघन, नवे उपक्रम सुरू करणे—यांसाठी अनुकूल. स्थानिक पंचांगानुसार घराघरांत थोडाफार फरक असू शकतो; म्हणून आपल्या परिसरातील वेळेचा आदर करावा.
दिवसाची तयारी : काय लागेल?
- देव्हाऱ्याची स्वच्छता, फुले-तोरण, दीप-समई.
- हळद, कुंकू, चंदन, अक्षता, धूप/अगरबत्ती, नैवेद्य (फळ/खीर/पुरणपोळी).
- शमी/आपटा पाने, वाहन/उपकरण सजावट, लिंबू-मिरची (स्थानिक प्रथेनुसार).
- आरत्या/स्तोत्रांची पुस्तिका, पंचामृत, आरती-ताट, प्रसाद वाटपाची तयारी.
घरी करता येईल असा सोपा पूजा-विधी (क्रमवार)
- संकल्प: आपल्या गोत्र-नाव, तिथी-वार सांगून—आळस, भीती, अहंकारावर विजय व नवा आरंभ करण्याचा मनोदय व्यक्त करा.
- दीप-प्रज्वलन: ज्ञान, सद्बुद्धी व मंगलतेचा प्रकाश देहबोलीत आणा.
- आवाहन व पूजन: घरच्या परंपरेनुसार देवी/राम/हनुमान/सरस्वती/शिव यांचे पञ्चोपचार/शोडशोपचार पूजन करा. उपलब्ध असेल ते स्तोत्र—दुर्गा सप्तशतीचे अध्याय, रामरक्षा, हनुमान चालिसा, अथवा सरस्वती-स्तोत्र—उच्चारा.
- आयुध-पूजा: वाहन/उपकरण स्वच्छ धुऊन हळद-कुंकू-फुले-अक्षता लावा; सुरक्षिततेची खबरदारी घ्या.
- शमी-पूजा व ‘सोनं’ वाटप: शमीपत्र/आपटा देव्हाऱ्यात अर्पण करुन ज्येष्ठांचा आशीर्वाद घ्या व आप्तेष्टांना पाने द्या.
- सीमोल्लंघन: जवळील शमी/मंदिरापर्यंत जाऊन परतीचा फेरा, प्रगतीकडे पाऊल टाकण्याचा संकल्प.
- विद्यारंभ/नवा आरंभ: विद्यार्थी नवी वही उघडून “श्री/ॐ/जय देवी/श्रीराम” लिहा; मोठ्यांनीही नवे ध्येय लिहून ठेवावे.
- आरती-नैवेद्य: घरची आरती, प्रसाद वितरण व स्नेहभोजन.
दसरा : आजच्या जीवनाशी जोडणारा संदेश
कामाचा ताण, स्पर्धा, सोशल मीडियाची धावपळ, आर्थिक घोडचुका—हेच तर आपले ‘रावण’. विजयादशमी सांगते—समतोल ठेवा. कर्म, करुणा, कर्तव्य या तीन ‘क’ची तलवार हातात घ्या. आपल्या साधनांचा सन्मान करा; रोजच्या निवडीत सत्य, संयम व सहकार्य यांना प्राधान्य द्या.
आजपासून अमलात आणण्याजोग्या गोष्टी
- एक नवे कौशल्य शिका: वाद्य, भाषा, कोडिंग, हस्तकला—काहीही.
- एक चुकीची सवय सोडा: उशिरापर्यंत स्क्रोलिंग/अनावश्यक खर्च/उशिरा पोचणे.
- साधनांची काळजी: स्वच्छता, देखरेख, सुरक्षित वापर—आयुध-पूजेची खरी अंमलबजावणी.
- गुरू-ज्येष्ठांना प्रणाम: मार्गदर्शन घ्या, आभार व्यक्त करा.
- पर्यावरण-संवर्धन: शमी/आपटा पाने संयमाने; झाडांना अनावश्यक इजा नाही.
सात्विक भोजन परंपरा
अनेक घरांत दसर्‍याला पुरणपोळी, तूप-गूळ, भात-आमटी, मेथी भाजी, लाडू/खीर यांसारखे पदार्थ होतात. दक्षिणेत ‘पायसम’, ‘सुंदळ’; बंगालमध्ये मिष्टान्न व ‘बिजोया’ भेटीगाठी. भोजन म्हणजे केवळ चव नव्हे—तर प्रसाद-बुद्धीने वाटलेला आनंद.
विद्यारंभ व स्त्री-शक्ती : सामाजिक अर्थ
लहान मुलांसाठी आज अक्षरारंभाची उत्तम संधी—तांदळावर “अ” लिहून अभ्यासाविषयी आदर निर्माण होतो. देवीच्या विजयकथेतून मुलींना धैर्य, आत्मसन्मान व ‘मी करू शकते’ हा विश्वास मिळतो. म्हणूनच या दिवशी स्वसंरक्षण-शिबिर, करिअर-मार्गदर्शन, उद्योजकता प्रशिक्षण अशा उपक्रमांची सुरुवात करणे समाजोपयोगी ठरते.
लोककला, हस्तकला आणि अर्थचक्र
सणसोहळ्यांनी स्थानिक कारागिरांना बाजारपेठ मिळते—भोंडला, जत्रा, खेळणी, तोरणे, पूजा-सामग्री. स्थानिक उत्पादनांना प्राधान्य देऊन आपण त्यांच्या श्रमांना मान देऊ शकतो—हाच तर आयुध-पूजेचा अर्थ—साधनांचा सन्मान.
काय करावे—काय टाळावे?
करावे
- घर/देव्हारा स्वच्छ ठेवणे, दीप लावणे, आरत्या म्हणणे.
- वाहन/उपकरणांची ‘सेफ्टी-चेक’ करूनच पूजा करणे.
- ज्येष्ठांचे आशीर्वाद घेणे, लहानांवर स्नेह दाखवणे.
- शेजारी-मित्रांसोबत “सोनं” वाटत कटुता विसरणे.
- सामुदायिक कार्यक्रमात सहभागी होणे—रामलीला, भजन, आरती.
टाळावे
- फटाके/दहन करताना निष्काळजीपणा—धूर व कचरा मागे न ठेवणे.
- धार्मिक भावना दुखावणारी विधाने/पोस्ट्स.
- झाडांना हानी—फांद्या तोडणे; पाने संयमाने घ्या.
- वाहन-पूजेनंतर नियम न पाळणे—हेल्मेट/सीटबेल्ट विसरणे.
घरगुती आरत्या/स्तोत्रे—लहान सूची
- “जय देवी जय देवी महिषासुरमर्दिनी…”, “दुर्गालक्ष्मी स्तोत्र”.
- “श्रीरामरक्षा स्तोत्र”, “हनुमान चालिसा”.
- “सरस्वती नमस्तुभ्यं”, “या कुंदेन्दु तुषार हार धवला…”.
वारंवार विचारले जाणारे प्रश्न (FAQ)
दसरा कधी साजरा करतात?
आश्विन शुद्ध दशमीला—स्थानिक पंचांगानुसार तिथी व वेळ घराघरांत थोडी बदलू शकते.
रावण-दहन सर्वत्र होते का?
नाही. प्रदेशानुसार परंपरा भिन्न—कुठे रावण-दहन, कुठे दुर्गा-विसर्जन, कुठे प्रामुख्याने आयुध-पूजा, तर महाराष्ट्रात शमी/आपटा पूजन व “सोनं” वाटप.
शमी/आपटा नसेल तर काय?
प्रतीक म्हणून थोडी फुले/पाने; झाडांचे नुकसान न होईल याची काळजी. काही जण घरच्या तोरणातील पानांचे प्रतीकात्मक ‘सोनं’ करतात.
नवे काम सुरू करणे योग्य का?
होय. दुपारनंतरचा काळ बहुतेक ठिकाणी शुभ मानला जातो; तरी स्थानिक पंचांगाचा सल्ला घ्यावा.
उपवास असतो का?
नवरात्रात उपवास पाळतात; विजयादशमीला बहुतेक घरांत सात्विक भोजन व प्रसाद वाटला जातो.
संकल्प-पत्र (घरात वाचण्यासाठी—ऐच्छिक)
“आज विजयादशमीच्या पवित्र दिवशी, मी माझ्या भीती, आळस व अहंकारावर विजय मिळवण्याचा संकल्प करतो/करते. कुटुंब, गुरू व समाजाचा सन्मान राखत प्रामाणिक परिश्रम करीन. माझ्या साधनांचा आदर करीन; ज्ञानवृद्धी व आरोग्य-समतोल जपीन. जय देवी, जय श्रीराम!”
समारोप : ‘विजय’ हा रोजच्या निवडींचा परिणाम
विजयादशमी आपल्याला दरवर्षी आठवण करून देते—विजय हा एका दिवसाचा सोहळा नाही; तो रोजच्या निवडींचा परिणाम आहे. सत्य, करुणा, कर्तव्य, संयम या मूल्यांची सतत निवड केली, की लहान-लहान विजयांची वीण मोठ्या यशात गुंफली जाते. म्हणून आज एक सवय बदला, एक कौशल्य शिका, एक कटुता सोडा आणि एक हात मदतीसाठी पुढे करा—हेच खरे ‘सोनं’—मनाचं सोनं!
💐 विजयादशमीच्या हार्दिक शुभेच्छा! 💐
ही माहिती उपयुक्त वाटली का? आपल्या घरातील परंपरा, खास पदार्थ किंवा सुंदर आठवणी खाली कमेंटमध्ये लिहा. लेख आवडला तर कुटुंबीयांना व मित्रांना नक्की शेअर करा.
खाली अजून वाचण्यासारखे
टिप्पणी पोस्ट करा