शब्दांचे आठ प्रकार – विकारी आणि अविकारी शब्दांचे सोपे विश्लेषण
मराठी भाषा अत्यंत समृद्ध आणि लवचिक भाषा आहे. तिच्या प्रत्येक शब्दामध्ये अर्थ, संदर्भ आणि भाषिक सौंदर्य दडलेले आहे. भाषेतील विचार स्पष्ट, सुबक आणि नेमके व्यक्त करण्यासाठी शब्दभेद हा विषय सर्वात मूलभूत आणि महत्त्वपूर्ण मानला जातो. कोणत्या प्रकारचे शब्द वाक्यात कोणते कार्य करतात, कोणत्या कारणामुळे ते बदलतात किंवा न बदलता स्थिर राहतात, हे जाणून घेतल्यास भाषेची पायाभूत रचना स्पष्ट होते.
शिक्षण, निबंधलेखन, स्पर्धा परीक्षा, UPSC–MPSC, तसेच दैनंदिन भाषेतील शुद्धलेखनासाठीही “शब्दांचे आठ प्रकार” हा विषय अत्यावश्यक मानला जातो. हा लेख विशेषतः विद्यार्थी, शिक्षक, पालक आणि मराठी भाषेवर प्रेम करणाऱ्या सर्व वाचकांसाठी तयार केला आहे.
विकार म्हणजे काय?
एखाद्या शब्दामध्ये लिंग, वचन, पुरुष, काळ किंवा विभक्ती यांमुळे जेव्हा बदल होतो, तेव्हा त्या बदलाला “विकार” म्हणतात. ज्या शब्दांमध्ये असा बदल होतो ते विकारी शब्द, तर ज्या शब्दांमध्ये कोणताही बदल होत नाही ते अविकारी शब्द या गटात मोडतात.
उदा. मुलगा → मुलगे, मुलाच्या, मुलांना सुंदर → सुंदरपणा / सुंदरपणे जातो → जाते, जातात या सर्व शब्दांमध्ये बदल दिसतो. म्हणून हे विकारी शब्द आहेत.
शब्दांचे प्रकार (८ जाती)
मराठीतील सर्व शब्द मुख्यत्वे दोन गटांत विभागले जातात:
१) विकारी (४ प्रकार)
२) अविकारी (४ प्रकार)
म्हणजे एकूण ८ शब्दभेद.
शब्दांचे वर्गीकरण – ट्री डायग्राम
१) विकारी शब्द (सव्यय)
विकारी शब्दांमध्ये रूपांतर होते. वाक्यातील रचना, अर्थ आणि संबंध स्पष्ट करण्यासाठी हे शब्द अत्यंत महत्त्वाची भूमिका बजावतात.
१. नाम
ज्यांना आपण कोणत्याही व्यक्ती, वस्तू, प्राणी, स्थळ, गुण, भाव, अवस्था, विचार इत्यादींचे नाव देतो ते नाम होय.
उदाहरणे:
राम, नदी, घर, पुस्तक, प्रामाणिकपणा, राग, आनंद, शिक्षक
पुर्ण वाक्यातील उदाहरणे:
१) राम शाळेत गेला.
२) नदी शांतपणे वाहते.
३) घर मोठे आणि सुंदर आहे.
४) पुस्तक ज्ञान देते.
५) प्रामाणिकपणा सर्वांच्या मनात आदर निर्माण करतो.
६) रागामुळे चुकीचा निर्णय होऊ शकतो.
७) आनंद जीवनात उत्साह निर्माण करतो.
८) शिक्षक विद्यार्थ्यांचा मार्गदर्शक असतो.
२. सर्वनाम
नामाऐवजी वापरले जाणारे शब्द म्हणजे सर्वनाम.
उदाहरणे:
तो, ती, ते, मी, तू, आपण, तेव्हा, कोण, काही
पुर्ण वाक्यातील उदाहरणे:
१) तो माझा मित्र आहे.
२) ती उद्या येईल.
३) ते घरी आहेत.
४) मी अभ्यास करतो.
५) तू किती सुंदर चित्र काढलेस.
६) आपण सर्व मिळून कार्यक्रम उभारू.
७) तेव्हा आम्ही सर्व जण खुश होतो.
८) कोण माझ्या पुस्तकाचे पान ओढले?
३. विशेषण
नाम किंवा सर्वनामांच्या गुणधर्म, आकार, रंग, प्रकार, स्थिती किंवा वैशिष्ट्य दर्शविणारे शब्द म्हणजे विशेषण.
उदाहरणे:
सुंदर, मोठा, लाल, गोड, धीट, मेहनती
पुर्ण वाक्यातील उदाहरणे:
१) सुंदर फुले बागेत फुलली आहेत.
२) मोठा मुलगा मैदानात क्रिकेट खेळत आहे.
३) लाल सफरचंद टेबलावर ठेवले आहे.
४) गोड आंबा थंडगार लागला.
५) धीट माणूस कोणत्याही कठीण प्रसंगात उभा राहतो.
६) मेहनती विद्यार्थी नेहमी चांगले गुण मिळवतो.
४. क्रियापद
क्रिया दर्शवणारे किंवा कृती घडते, घडली किंवा घडणार आहे असे दर्शविणारे शब्द म्हणजे क्रियापद.
उदाहरणे:
जातो, येते, बसली, खेळत, वाचेल, लिहित आहे
पुर्ण वाक्यातील उदाहरणे:
१) तो शाळेत जातो.
२) ती उद्या येते.
३) ती बसून पुस्तक वाचत आहे.
४) मित्र सारे खेळत आहेत.
५) मी उद्या परीक्षा देणार आहे.
६) तो कविता लिहितो.
२) अविकारी शब्द (अव्यय)
ज्यांच्या रूपात कोणताही बदल होत नाही, ते शब्द अविकारी म्हणतात. हे वाक्यांना जोडतात, अर्थ स्पष्ट करतात आणि भावनाही व्यक्त करतात.
१. क्रियाविशेषण
क्रियापदाचे विशेष सांगणारे शब्द म्हणजे क्रियाविशेषणे.
उदाहरणे:
लवकर, हळू, रोज, अचानक, कधी, कुठे
पुर्ण वाक्यातील उदाहरणे:
१) तो लवकर आला.
२) ती हळू हळू बोलली.
३)आम्ही रोज व्यायाम करतो.
४) पक्षी अचानक उडून गेले.
५) कधी तुम्ही शाळेत जाता?
६) कुठे हा कार्यक्रम संपन्न झाला?
२. शब्दयोगी अव्यय
नाम किंवा सर्वनामांना इतर शब्दांशी जोडणारे अव्यय म्हणजे शब्दयोगी अव्यय.
उदाहरणे:
कडे, मध्ये, वर, खाली, पासून, पर्यंत
पुर्ण वाक्यातील उदाहरणे:
१) ती बाजारात गेली.
२) पुस्तक टेबलावर ठेवले आहे.
३) बालक त्याच्या खोल्येत खेळतो.
४) बॉल खुर्चीखाली पडला आहे.
५) तो घरी पासून शाळेपर्यंत चालला.
३. उभयान्वयी अव्यय
दोन शब्द, वाक्ये किंवा उपवाक्ये जोडणारे अव्यय म्हणजे उभयान्वयी अव्यय.
उदाहरणे:
आणि, पण, किंवा, तसेच, कारण
पुर्ण वाक्यातील उदाहरणे:
१) राम आणि श्याम आज एकत्र खेळणार आहेत.
२) तो अभ्यास करतो पण टीव्हीही पाहतो.
३) तू चहा घेणार की कॉफी?
४) तिने गुण मिळवले तसेच तिचे पालक आनंदी झाले.
५) हे खाने चांगले आहे कारण ते स्वच्छ आहे.
४. केवळप्रयोगी अव्यय
विशिष्ट भावनेने स्वतंत्रपणे वापरले जाणारे शब्द.
उदाहरणे:
अरे, वा!, बापरे!, अहो, अरेरे
पुर्ण वाक्यातील उदाहरणे:
१) वा! किती सुंदर दृश्य आहे!
२) अरे! हे काय केलेस?
३) बापरे! आज किती थंडी आहे!
४) अहो, थोडा वेळ देत राहा.
विकारी व अविकारी तुलना सारांश
| वर्ग | अर्थ | शब्दांचे प्रकार | उदाहरणे |
| विकारी | लिंग, वचन किंवा विभक्तीनुसार बदलतात | नाम, सर्वनाम, विशेषण, क्रियापद | मुलगा–मुलगे, तो–त्याला, सुंदर–सुंदरी, जातो–जातात |
| अविकारी | कधीही बदल होत नाही | क्रियाविशेषण, शब्दयोगी अव्यय, उभयान्वयी अव्यय, केवळप्रयोगी अव्यय | लवकर, कडे, आणि, अरे |
अधिक अशा शैक्षणिक व माहितीपूर्ण लेखांसाठी मराठी वाचनालय ब्लॉगला जरूर भेट द्या.
👉 हा लेख कसा वाटला? खाली कमेंट करून नक्की सांगा! 👉 पोस्ट आवडल्यास शेअर करा आणि ब्लॉग फॉलो करा.