📘 *मराठी वर्णमाला, उच्चारस्थाने आणि जोडाक्षरे – विद्यार्थ्यांसाठी उपयुक्त शैक्षणिक चित्र*
वर्णविचार म्हणजे काय? – संपूर्ण सोपी माहिती (भाग १)
मराठी भाषेच्या व्याकरणात सर्वप्रथम अभ्यास केला जातो तो “वर्णविचार” या घटकाचा. कोणताही शब्द तयार होण्यापूर्वी भाषा सगळ्यात लहान कणात विभागली जाते, आणि तो कण म्हणजे वर्ण. विद्यार्थ्यांना भाषेचा पाया मजबूत करायचा असेल तर वर्णविचार नीट समजणे अत्यंत आवश्यक आहे.
वर्णाची सोपी व्याख्या
जिभा, कंठ, दात किंवा ओठ यांच्या साहाय्याने निर्माण होणारा आणि उच्चारताना स्पष्ट ऐकू येणारा ध्वनी म्हणजे वर्ण. हा ध्वनी स्वतंत्र असतो आणि त्यात पुढे अक्षर व शब्द तयार करण्याची क्षमता असते.
वर्णांचे दोन मुख्य प्रकार
मराठी वर्णमालेतील वर्ण पुढील दोन मोठ्या गटांत विभागले जातात:
१) स्वर
२) व्यंजने
या दोन्ही वर्णांचे उच्चार, रचना, उपयोग आणि त्यांची प्राण-स्थानं वेगवेगळी असतात. विद्यार्थ्यांनी हे दोन्ही गट नीट लक्षात ठेवणे अतिशय महत्त्वाचे आहे.
१२ स्वर – पूर्ण यादी
मराठीत एकूण १२ स्वर मानले जातात. ते पुढीलप्रमाणे:
अ, आ, इ, ई, उ, ऊ, ए, ऐ, ओ, औ, अं, अः
स्वरांचा उच्चार करताना जिभेला किंवा ओठांना अडथळा येत नाही. हवा सरळ बाहेर पडते. त्यामुळे स्वर स्वतंत्रपणे उच्चारता येतात.
स्वरादी – २
स्वरांसारखाच उच्चार असलेले आणि स्वतंत्रपणे वर्गीकृत केलेले दोन वर्ण म्हणजे स्वरादी. हे दोन्ही स्वर विशेष आहेत कारण ते नासिकत्व/श्वास-झोत निर्माण करतात.
१) अं – अनुस्वार
नाकातून कंप निर्माण करून उच्चारला जाणारा स्वर. उदा. अंक, संगणक, संध्या.
२) अः – विसर्ग
हलका श्वास सोडल्यासारखा “हः” ध्वनी. उदा. नमः, कः, रामः.
👉 म्हणूनच स्वरादी = अं + अः (२)
व्यंजने – एकूण ३४
व्यंजनांचा उच्चार करताना जिभा, दात, ओठ किंवा कंठ यापैकी कोणत्या तरी अवयवाला अडथळा निर्माण होतो. म्हणून व्यंजन एकटे उभे राहू शकत नाहीत, ते स्वरांच्या साहाय्याने अक्षर बनवतात.
मराठीतील ३४ व्यंजनांची यादी
व्यंजन दोन मोठ्या गटांत विभागली जातात:
१) वर्गीय व्यंजने – २५
क, ख, ग, घ, ङ च, छ, ज, झ, ञ ट, ठ, ड, ढ, ण त, थ, द, ध, न प, फ, ब, भ, म
२) अवर्गीय व्यंजने – ९
य, र, ल, व, श, ष, स, ह, ळ
➡ प्रदेशानुसार क्ष, त्र, ज्ञ यांना काहीवेळा स्वतंत्र गटात घेतले जाते, पण मुख्य मोजणीत ३४ व्यंजन मानली जातात.
स्वर + व्यंजन = अक्षर
व्यंजन स्वतःचा ध्वनी पूर्ण करू शकत नाही. ते स्वरांसोबत जोडले की अक्षरे तयार होतात.
उदा. क + अ = क क + इ = कि क + उ = कु
म्हणूनच विद्यार्थ्यांनी प्रथम स्वर, मग व्यंजने आणि नंतर जोडाक्षरे शिकणे आवश्यक आहे.
वर्णविचार का शिकावा?
- शब्दांची रचना समजण्यासाठी
- उच्चार शुद्ध करण्यासाठी
- संधि, समास, लिंग, वचन, कारक सहज समजतात
- स्पर्धा परीक्षांमध्ये प्रश्न वारंवार येतात
वर्णविचारातील अभ्यासाची दिशा
विद्यार्थ्यांसाठी अगदी सोपी अभ्यासक्रम पद्धत:
- प्रथम स्वर १२ लक्षात ठेवणे
- मग स्वरादी २ समजून घेणे
- व्यंजनांचे ३४ वर्ण – वर्गीय व अवर्गीय
- प्रत्येकाचे उच्चार आणि स्थाने शिकणे
- शेवटी जोडाक्षरे व त्यांचे नियम शिकणे
या पद्धतीने शिकल्यास वर्णविचार अतिशय सोपा आणि मजेदार वाटतो.
भाग २ : मराठी वर्णांची उच्चारस्थाने
मराठी भाषेचा अभ्यास करताना वर्ण कसे तयार होतात, कोणत्या स्थानी जिभेचा, ओठांचा किंवा घशाचा वापर होतो हे समजून घेणे खूप महत्वाचे आहे. यामुळे विद्यार्थ्यांना उच्चार शुद्ध व सोपे होतात. मराठीमध्ये व्यंजनांचे दहा ठराविक उच्चारस्थानांनुसार गट केले जातात. खाली प्रत्येक गटाबद्दल सविस्तर माहिती दिली आहे.
१) कंठ्य (घशातून उच्चारले जाणारे वर्ण)
ज्या व्यंजनांचा उच्चार घशाच्या आतून होतो त्यांना कंठ्य म्हणतात. उच्चार करताना आवाज थेट घशातून बाहेर येतो.
वर्ण : क, ख, ग, घ, ङ
२) तालव्य (जिभेच्या टोकाजवळील सपाट भाग – तालू)
जिभेचा सपाट भाग तालूला लागताना तयार होणारे वर्ण म्हणजे तालव्य.
वर्ण : च, छ, ज, झ, ञ
३) मूर्धन्य (जिभेचा वरचा भाग – टोक मागे वळवून)
जिभेचे टोक मूर्धा (तालूच्या मागील भागाला) लावून तयार होणारे वर्ण मूर्धन्य.
वर्ण : ट, ठ, ड, ढ, ण
४) दंत्य (दातांना जिभेचे टोक लावून)
जिभेचे टोक वरच्या दातांना लागते तेव्हा दंत्य वर्ण तयार होतात.
वर्ण : त, थ, द, ध, न
५) ओष्ठ्य (दोन्ही ओठांचा वापर)
उच्चार करताना दोन्ही ओठ एकमेकांना भिडतात, म्हणून त्यांना ओष्ठ्य वर्ण म्हणतात.
वर्ण : प, फ, ब, भ, म
६) कंठतालव्य (कंठ + तालू यांचा मिश्र उच्चार)
या वर्णात घसा आणि तालू हे दोन्ही स्थाने कार्यरत असतात.
वर्ण : य
७) कंठोष्ठ्य (कंठ + ओठ यांचा संयुक्त उच्चार)
उच्चारात घसा आणि ओठ यांचा एकत्रित वापर होतो.
वर्ण : व
८) दंतोष्ठ्य (दात + ओठ)
खालील दात आणि वरचा ओठ किंवा उलट अशा स्वरूपाचा संयोग होताना हे वर्ण तयार होतात.
वर्ण : फ (काही बोलींमध्ये), व (काही वेळा)
९) दंततालव्य (दात + तालू यांचा संयोग)
या उच्चारात जिभेचे टोक दातांच्या जवळ आणि जिभेचा सपाट भाग तालूकडे उचललेला असतो.
वर्ण : श
१०) जिह्वामूलीय
जिभेच्या मुळाशी होणारा घास तयार होऊन हे वर्ण उच्चारले जातात.
वर्ण : ह
📌 सर्व उच्चारस्थानांचा तक्ता
| उच्चारस्थान | वर्ण |
|---|---|
| कंठ्य | क ख ग घ ङ |
| तालव्य | च छ ज झ ञ |
| मूर्धन्य | ट ठ ड ढ ण |
| दंत्य | त थ द ध न |
| ओष्ठ्य | प फ ब भ म |
| कंठतालव्य | य |
| कंठोष्ठ्य | व |
| दंतोष्ठ्य | फ, व |
| दंततालव्य | श |
| जिह्वामूलीय | ह |
भाग ३ : जोडाक्षरे (Jodakshare) – संपूर्ण माहिती
मराठी भाषेत दोन किंवा अधिक व्यंजन एकत्र येऊन जेव्हा एकच उच्चार तयार होतो, तेव्हा त्या संयोगाला जोडाक्षर असे म्हणतात. जोडाक्षरांची संकल्पना विद्यार्थ्यांसाठी सुरुवातीला थोडी अवघड वाटू शकते; पण एकदा मूलभूत नियम समजले की हे खूप सोपे वाटते.
जोडाक्षरे म्हणजे काय?
दोन व्यंजन एकत्र आले आणि त्यातील पहिले व्यंजन हलंत (्) झाले, की ते व्यंजन पुढील अक्षराशी संलग्न होते. त्यामुळे एक नवीन, संयुक्त स्वरूप तयार होते.
उदा. क् + ष = क्ष, त् + र = त्र, क् + ल = क्ल
जोडाक्षरे का तयार होतात?
- उच्चार अधिक प्रवाही आणि सहज करण्यासाठी
- लेखनात जागा वाचवण्यासाठी
- भाषेची लय, छंद, ताल टिकवण्यासाठी
- संस्कृत शब्दांच्या मूळ रूपाचा प्रभाव ठेवण्यासाठी
जोडाक्षरे कशी तयार होतात?
जोडाक्षरात पहिले अक्षर हलंत केले जाते.
उदा.
क + ् + ष = क्ष
ज + ् + ञ = ज्ञ
मराठीत प्रचलित प्रमुख जोडाक्षरे
| जोडाक्षर | घटक वर्ण | उदाहरण |
|---|---|---|
| क्ष | क् + ष | उदा. अक्षर, क्षमता |
| त्र | त् + र | उदा. त्रिकोण, त्रास |
| ज्ञ | ज् + ञ | उदा. ज्ञान, ज्ञानी |
| श्र | श् + र | उदा. श्री, श्रद्धा |
| क्त | क् + त | उदा. भक्त, शक्ती |
| द्म | द् + म | उदा. ब्रह्म, पद्म |
| द्द | द् + द | उदा. बुद्ध, सिद्ध |
| ल्ल | ल् + ल | उदा. विल्ली, ढल्ला |
जोडाक्षरांचे नियम
- पहिले व्यंजन नेहमी हलंत रूपात येते (क्, ज्, त् इ.)
- दुसरे व्यंजन पूर्ण स्वरूपात येते.
- उच्चार दोन्ही वर्णांच्या मिश्र ध्वनीसारखा असतो.
- काही जोडाक्षरे लिपीमध्ये बदलून नवीन आकार घेतात – उदा. क्ष, ज्ञ, त्र.
- शालेय पातळीवर १५–१८ प्रमुख जोडाक्षरे शिकवली जातात.
जोडाक्षरांसह उदाहरणे
क्ष : अक्षर, संरक्षण, क्षमता
त्र : त्रास, त्रिकोण, त्रिमूर्ती
ज्ञ : ज्ञानेश्वर, ज्ञानी, अज्ञान
श्र : श्रीमान, श्रद्धा, श्रवण
क्त : भक्त, शक्ती, व्यक्ती