पितृपक्ष माहिती – महत्त्व, पूजा विधी व परंपरा
भारतीय संस्कृतीत ऋषी, देवता आणि पितर यांना पूजण्याची परंपरा प्राचीन काळापासून दिसून येते. यामध्ये पितृपक्ष हा काळ अत्यंत महत्त्वाचा मानला जातो. आपल्या पूर्वजांप्रती कृतज्ञता व्यक्त करण्यासाठी आणि त्यांचे आशीर्वाद मिळवण्यासाठी पितृपक्षात श्राद्ध, तर्पण व दान केले जाते. हा कालखंड साधारणपणे भाद्रपद पौर्णिमेनंतर सुरू होऊन आश्विन अमावास्येपर्यंत म्हणजे १५ दिवस चालतो. या दिवसांत पूर्वजांच्या स्मृतींना अभिवादन केले जाते आणि संपूर्ण कुटुंब व समाजासाठी हा काळ धार्मिक तसेच सामाजिक दृष्ट्या अत्यंत उपयुक्त मानला जातो.
पितृपक्ष म्हणजे काय?
'पितृपक्ष' या शब्दाचा अर्थ पितरांचा पक्ष किंवा काळ असा होतो. या काळात आपण आपल्या दिवंगत पितरांना अन्न, पाणी, तर्पण अर्पण करतो. असे मानले जाते की या काळात पितर पृथ्वीवर येऊन आपल्या कुटुंबीयांकडून अन्न व पाण्याची अपेक्षा करतात. त्यांना संतुष्ट केल्यास घरात सुख-समृद्धी, आरोग्य आणि समाधान लाभते.
पितृपक्षाचा कालावधी
पितृपक्षाची सुरुवात भाद्रपद पौर्णिमानंतरच्या दुसऱ्या दिवशी म्हणजेच प्रतिपदा पासून होते. हा १५ दिवसांचा कालखंड महालय अमावस्यापर्यंत चालतो. हिंदू पंचांगानुसार हा काळ आश्विन कृष्ण पक्ष म्हणूनही ओळखला जातो.
पितृपक्षाचे महत्त्व
भारतीय तत्त्वज्ञानानुसार मनुष्याचे तीन प्रकारचे ऋण मानले जातात –
- देव ऋण – देवतेप्रती ऋण
- ऋषी ऋण – ऋषी व आचार्यांप्रती ऋण
- पितृ ऋण – आपल्या पूर्वजांप्रती ऋण
यातील पितृऋण फेडण्यासाठी पितृपक्षात श्राद्ध व तर्पण विधी केले जातात. असे मानले जाते की ज्यांनी आपल्या पितरांचे ऋण फेडले नाही त्यांना आयुष्यात अनेक अडचणी, अडथळे व अशांतता येते.
श्राद्ध विधी
श्राद्ध म्हणजे श्रद्धेने केलेली क्रिया. यात पूर्वजांच्या स्मृतीसाठी शुद्ध अन्न तयार करून ब्राह्मणांना भोजन घालणे, पाण्याचे तर्पण करणे व दानधर्म करणे यांचा समावेश होतो. प्रत्येक दिवशी वेगवेगळ्या तिथीनुसार श्राद्ध केले जाते.
श्राद्ध विधीची पद्धत
- सकाळी स्नान करून स्वच्छ वस्त्र धारण करणे.
- कुशांच्या पवित्र आसनावर बसून पितरांचे स्मरण करणे.
- तिळ व जल अर्पण करून तर्पण विधी करणे.
- पूर्वजांच्या स्मरणार्थ ब्राह्मणांना भोजन व दक्षिणा देणे.
- गाई, कुत्रा, कावळा व गरजू व्यक्तींनाही अन्न देणे.
पितृपक्षातील दानाचे महत्त्व
दानाला या काळात विशेष महत्त्व दिले जाते. अन्नदान, वस्त्रदान, तूप, धान्य, सोने, जमीन, गाई यांचे दान केले जाते. पितरांना संतुष्ट करण्यासाठी केलेले दान हे समाजातील दुर्बल घटकांना आधार देणारे ठरते. त्यामुळे हा काळ धार्मिकतेसोबतच सामाजिक जाणीवेची शिकवण देतो.
पितृपक्ष आणि कथा
पौराणिक कथांमध्ये पितृपक्षाचे महत्त्व अनेक प्रकारे स्पष्ट केलेले आहे. महाभारत कथेनुसार, भीष्म पितामहांनी युधिष्ठिराला पितृपक्षाचे महत्त्व समजावून सांगितले होते. तसेच, गरुड पुराण आणि विष्णु धर्मसूत्र मध्येही श्राद्ध व तर्पण यांचे महत्त्व स्पष्ट केले आहे. असे मानले जाते की पितरांना अर्पण केलेले अन्न व तर्पण त्यांना थेट पोहोचते.
पितृदोष आणि त्याचे निवारण
कधी कधी ज्यांच्या घरात पितृदोष असतो त्यांना विविध अडचणींना सामोरे जावे लागते. पितृदोष दूर करण्यासाठी पितृपक्षात नियमित श्राद्ध करणे, पितरांच्या स्मरणार्थ अन्नदान करणे व पवित्र स्थळी तर्पण करणे आवश्यक आहे. नाशिक त्र्यंबकेश्वर, गया (बिहार), पुष्कर, हरिद्वार, वाराणसी येथे केलेले पिंडदान विशेष फलदायी मानले जाते.
पितृपक्षातील काही नियम
- या काळात मांसाहार, मद्यपान, अनिष्ट आचरण टाळावे.
- तिळ, कुशा व जल यांचा वापर पवित्र मानला जातो.
- श्राद्धकर्त्याने ब्रह्मचर्य पाळावे व शुद्ध आहार घ्यावा.
- संध्याकाळी दीपदान केल्यास पितरांचे आशीर्वाद मिळतात.
पितृपक्ष आणि आधुनिक समाज
आजच्या धावपळीच्या युगात अनेकांना श्राद्ध विधी करणे शक्य होत नाही. तरीदेखील पितृपक्ष हा कृतज्ञतेचा काळ आहे. म्हणून शक्य तितक्या प्रमाणात पूर्वजांच्या स्मरणार्थ साधे तर्पण किंवा अन्नदान केले तरी त्याचे फल मिळते. सामाजिक बांधिलकी आणि मानवी मूल्ये जपण्याचा हा एक उत्तम मार्ग आहे.
पितृपक्षातील महत्त्वाचे दिवस
- महालय अमावस्या – हा पितृपक्षाचा शेवटचा दिवस असून विशेष महत्त्वाचा मानला जातो.
- गया श्राद्ध – बिहारमधील गया येथे केलेले श्राद्ध अतिशय पुण्यकारक मानले जाते.
- सर्वपितृ अमावस्या – ज्या लोकांना आपल्या पितरांचा मृत्यूदिन माहिती नाही त्यांनी या दिवशी श्राद्ध करावे.
पितृपक्षातून मिळणारा संदेश
पितृपक्ष हा फक्त धार्मिक विधी नसून तो एक सांस्कृतिक पर्व आहे. आपल्या मुळांचा विसर पडू नये, आपल्याला जन्म देणाऱ्या आणि घडवणाऱ्या पूर्वजांप्रती कृतज्ञता व्यक्त करावी यासाठी हा काळ पिढ्यान्पिढ्या जतन केला गेला आहे. श्रद्धा, नम्रता आणि दानशीलता या मूल्यांची शिकवण देणारा हा उत्सव समाजात ऐक्य आणि सौहार्द निर्माण करतो.
निष्कर्ष
पितृपक्ष हा आपल्या पूर्वजांना स्मरण करून त्यांचे आशीर्वाद घेण्याचा काळ आहे. श्राद्ध, तर्पण व दान या क्रियांमधून आपण आपले पितृऋण फेडतो. आजच्या आधुनिक जीवनशैलीत जरी परंपरा बदलत असल्या तरी कृतज्ञता, श्रद्धा आणि संस्कृती जपण्याचे महत्त्व कमी होत नाही. म्हणून पितृपक्ष हा प्रत्येकासाठी शिकण्यासारखा आणि आचरणात आणण्यासारखा आध्यात्मिक प्रवास आहे.
🙏 वाचक मित्रांनो!
हा माहितीपूर्ण लेख तुम्हाला कसा वाटला ते आम्हाला कमेंट करून जरूर सांगा.
लेख आवडला असेल तर तो तुमच्या मित्र-परिवारासोबत शेअर करा.
अशाच धार्मिक, सांस्कृतिक व माहितीपूर्ण लेखांसाठी आमच्या ब्लॉगला Follow करायला विसरू नका.
आपला एक छोटासा प्रतिसाद आम्हाला आणखी प्रेरणा देईल. 🌸
अधिक वाचा:
- नवरात्रातील नऊ दिवसांची कथा
- पुण्याचे पाच मानाचे गणपती
- ऋषिपंचमी: महत्त्व, कथा व पूजा विधी –
- विजयादशमी (दसरा): पूजा विधी, कथा व माहिती
- गणेश चतुर्थी 2025: मराठी शुभेच्छा/SMS
