पुण्यातील पाच मानाचे गणपती (२०२५ विशेष लेख)
महाराष्ट्राची सांस्कृतिक राजधानी म्हणून ओळखले जाणारे पुणे शहर गणेशोत्सवाच्या सोहळ्यामुळे देशभरात प्रसिद्ध आहे. १८९३ साली लोकमान्य बाळ गंगाधर टिळकांनी सार्वजनिक गणेशोत्सवाला सामाजिक चळवळीचे रूप दिले आणि या उत्सवाला सामूहिकतेचा नवा आयाम मिळाला. आज २०२५ मध्येही या उत्सवाचा उत्साह, भक्तिभाव, आणि सामाजिक ऐक्य तितकाच जोमाने अनुभवायला मिळतो.
पुण्यात गणेशोत्सव म्हटला की "पाच मानाचे गणपती" या परंपरेचा उल्लेख नक्की होतो. या पाच मानाच्या गणपतींचा क्रम केवळ धार्मिक श्रद्धेवर आधारित नसून इतिहास, परंपरा, समाजकार्य आणि लोकसहभाग या सगळ्यांचा संगम आहे. या लेखात आपण २०२५ मधील पुण्यातील पाच मानाचे गणपती आणि त्यांचे वैशिष्ट्य यांचा सविस्तर आढावा घेऊया.
१. कसबा गणपती – पहिला मानाचा गणपती
पुण्याचे ग्रामदैवत म्हणून कसबा गणपतीला विशेष मान दिला जातो. शिवाजी महाराजांच्या मातोश्री जिजाऊंनी १६३० मध्ये कसबा पेठेत या गणपतीची स्थापना केली होती. त्या वेळेपासून हा गणपती पुण्याच्या धार्मिक आणि सामाजिक जीवनाचा केंद्रबिंदू ठरला आहे. आज २०२५ मध्येही कसबा गणपतीला पहिला मान मिळतो. गणेशोत्सवातील पहिल्या मिरवणुकीची सुरुवात ह्याच मंडळाच्या गणपतीपासून होते.
कसबा गणपतीची मूर्ती साधी पण प्रसन्न आहे. येथे वैभवापेक्षा भक्तिभावाला जास्त महत्त्व दिले जाते. सामान्य भक्तापासून मोठ्या नेत्यांपर्यंत सर्वजण या ग्रामदैवताच्या दर्शनाला हजेरी लावतात.
कसबा गणपतीचे वैशिष्ट्य :
- पुण्याचे ग्रामदैवत
- शिवाजी महाराजांच्या काळाशी निगडीत इतिहास
- गणेशोत्सवातील पहिला मान
- साधेपणात प्रकटलेला भक्तिभाव
२. तांबडी जोगेश्वरी गणपती – दुसऱ्या मानाचा गणपती
दुसऱ्या मानाचा गणपती म्हणजे तांबडी जोगेश्वरी. पुण्याच्या तांबडी जोगेश्वरी देवी मंदिर परिसरात असलेला हा गणपती प्राचीन परंपरेशी जोडलेला आहे. या ठिकाणी गणपतीची मूर्ती देवी जोगेश्वरीसोबतच पूजली जाते. हिंदू परंपरेत गणपतीला सर्व देवतांमध्ये अग्रस्थान दिले जाते, त्यामुळे जोगेश्वरी मंदिरातील गणपतीला दुसरा मान देण्यात आला.
तांबडी जोगेश्वरी गणपतीची मिरवणूक दरवर्षी पारंपरिक पद्धतीने निघते. ढोल-ताशांच्या गजरात, लेझीम, फटाके, गजर या सर्वांमध्ये भक्तीभावाचा माहोल निर्माण होतो. या गणपतीची परंपरा शतकानुशतके चालत आलेली आहे.
वैशिष्ट्य :
- जोगेश्वरी देवी मंदिराशी निगडीत इतिहास
- गणेशोत्सवातील दुसरा मान
- पारंपरिक पद्धतीने होणारी मिरवणूक
- प्राचीन पुण्याच्या श्रद्धेचा वारसा
३. गुरुजी तालीम गणपती – तिसऱ्या मानाचा गणपती
गुरुजी तालीम गणपती हा तिसऱ्या मानाचा गणपती आहे. १८८७ साली याची स्थापना झाली आणि हा गणपती हिंदू-मुस्लिम ऐक्याचे प्रतीक म्हणून ओळखला जाऊ लागला. त्या काळात पुण्यातील दोन समाजगटांमधील तणाव कमी करून एकतेचा संदेश देण्यासाठी या मंडळाची स्थापना झाली होती.
आजही गुरुजी तालीम मंडळ सामाजिक उपक्रमांमध्ये आघाडीवर आहे. त्यांच्या मिरवणुकीत दांडपट्टा, लेझीम, पारंपरिक ढोल-ताशे आणि कलाविष्कार हे विशेष आकर्षण असतात.
वैशिष्ट्य :
- १८८७ मधील ऐतिहासिक स्थापना
- हिंदू-मुस्लिम ऐक्याचे प्रतीक
- लोकसहभागाने सजलेली मिरवणूक
- पारंपरिक कलांचा गौरव
४. तुळशीबाग गणपती – चौथ्या मानाचा गणपती
तुळशीबाग गणपती हा चौथ्या मानाचा गणपती असून, तो आपल्या भव्य मूर्तींसाठी प्रसिद्ध आहे. १८९३ मध्ये सुरू झालेल्या या मंडळाची खासियत म्हणजे दरवर्षी तयार होणारी उंच, आकर्षक आणि कलात्मक मूर्ती.
२०२५ मध्येही तुळशीबाग गणपतीची मूर्ती आकर्षणाचे केंद्र ठरली आहे. आधुनिक प्रकाशयोजना, पर्यावरणपूरक सजावट आणि पारंपरिक देखावे यांच्या संयोगामुळे हजारो भाविक येथे दर्शनासाठी येतात.
वैशिष्ट्य :
- दरवर्षी उभारली जाणारी भव्य मूर्ती
- आधुनिक आणि पारंपरिकतेचा संगम
- भाविकांच्या मोठ्या गर्दीचे केंद्र
५. केसरी वाडा गणपती – पाचव्या मानाचा गणपती
लोकमान्य टिळकांच्या केसरी वाड्यातील गणपती हा पाचव्या मानाचा गणपती आहे. टिळकांनी सार्वजनिक गणेशोत्सवाची संकल्पना मांडली होती आणि त्यांच्या घरचा गणपती आजही मानाने मिरवतो.
या मंडळाच्या मिरवणुकीत इतिहासाचा गंध जाणवतो. राष्ट्रप्रेम, समाजप्रबोधन आणि शिक्षणाचा संदेश देणे ही या मंडळाची खासियत आहे.
वैशिष्ट्य :
- लोकमान्य टिळकांचा वारसा
- गणेशोत्सवाचा ऐतिहासिक दुवा
- समाजप्रबोधन व राष्ट्रप्रेमाचा संदेश
पाच मानांचे गणपती – पुण्याच्या संस्कृतीचे प्रतिबिंब
कसबा गणपतीचा साधेपणा, तांबडी जोगेश्वरीचा प्राचीन वारसा, गुरुजी तालीमचा ऐक्याचा संदेश, तुळशीबाग गणपतीची भव्य मूर्ती आणि केसरी वाडा गणपतीचा ऐतिहासिक वारसा – हे सर्व मिळून पुण्याच्या गणेशोत्सवाचे वैभव अधिकच वाढवतात. या पाच मानाच्या गणपतींच्या दर्शनाशिवाय पुण्यातील गणेशोत्सव अपूर्ण मानला जातो.
२०२५ मधील विशेष वैशिष्ट्ये
या वर्षी पुण्यातील सर्वच मानकरी मंडळांनी पर्यावरणपूरक मूर्ती, प्लास्टिकमुक्त मिरवणूक, ऑनलाइन आरती प्रसारण यावर भर दिला आहे. भक्त ऑनलाइन माध्यमांतून आरती अनुभवतात, तर प्रत्यक्ष उपस्थित राहून गणपतीच्या दर्शनाचा आनंद घेणाऱ्यांची गर्दीही तितकीच वाढली आहे. सामाजिक उपक्रमांनाही मंडळांनी मोठे महत्त्व दिले असून रक्तदान शिबिरे, विद्यार्थ्यांसाठी शैक्षणिक मदत, महिला सक्षमीकरण या कार्यक्रमांवर भर आहे.
निष्कर्ष
पुण्यातील पाच मानाचे गणपती हे फक्त धार्मिक केंद्र नसून समाजजागृती, एकता, संस्कृती आणि इतिहासाचे प्रतीक आहेत. २०२५ मध्येही ही परंपरा जोमाने चालू आहे. कसबा गणपतीचे ग्रामदैवताचे स्थान, तांबडी जोगेश्वरीची प्राचीन परंपरा, गुरुजी तालीमचा ऐक्याचा ध्यास, तुळशीबाग गणपतीचे वैभव आणि केसरी वाडा गणपतीचा राष्ट्रप्रेमाचा वारसा – हे सर्व मिळून पुणे "गणेशोत्सवाची राजधानी" म्हणून ओळखले जाते.
🙏 गणपती बाप्पा मोरया! या लेखाबद्दल तुमचे मत खाली कमेंटमध्ये जरूर लिहा आणि आमचा वाचनालय मराठी ब्लॉग फॉलो करायला विसरू नका. 🙏
अधिक वाचा
- विजयादशमी (दसरा) – पूजा विधी, कथा व संपूर्ण माहिती
- गणेश चतुर्थी २०२५ – मराठी SMS शुभेच्छा संदेश
- गणेश चतुर्थी – दहा दिवसांचा सण (माहिती)
- छत्रपती संभाजी महाराज – प्रेरणादायक गोष्ट
- चांदणी परी आणि शापित झरा – रहस्यमय कथा
- ऋषी पंचमी – महत्व, कथा व पूजा विधी
