🌧️ चित्र: “पाणी आडवा, पाणी जिरवा” उपक्रमाचे प्रतीक – शेतकरी पावसाचं पाणी जिरवताना, महाराष्ट्राच्या जलसंवर्धनाची सुंदर झलक.
पाणी आडवा पाणी जिरवा मराठी निबंध
“पाणी वाचवा, जीवन वाचवा” हे आपण शेकडो वेळा ऐकतो, पण खऱ्या अर्थाने या वाक्याचं मोल आपल्याला उन्हाळ्यातच कळतं. कोरड्या विहिरी, आटलेले ओढे आणि तहानेने त्रस्त झालेलं जनजीवन पाहिलं की या घोषणेचा अर्थ हृदयात खोलवर उतरतो. आजचा हा निबंध ‘पाणी आडवा, पाणी जिरवा’ या अत्यंत महत्त्वाच्या उपक्रमावर आधारित आहे — जो फक्त घोषवाक्य नाही, तर आपल्या अस्तित्वाशी जोडलेला जीवनमंत्र आहे.
आपल्या पृथ्वीवर सुमारे ७० टक्के पाणी आहे, परंतु त्यातील फक्त २.५ टक्के गोडं पाणी आहे. त्यापैकीही बहुतेक भाग बर्फ आणि हिमनद्यांमध्ये साठलेला असल्याने प्रत्यक्ष वापरासाठी फारच कमी पाणी उपलब्ध आहे. वाढती लोकसंख्या, औद्योगिकीकरण, शेतजमिनींचा विस्तार आणि बेदरकार पाण्याचा वापर — या सगळ्यामुळे पाण्याचं संकट दरवर्षी गंभीर स्वरूप धारण करत आहे. या संकटातून मार्ग काढण्यासाठी ‘पाणी आडवा, पाणी जिरवा’ हा उपाय सर्वोत्तम ठरतो.
या उपक्रमामागचं तत्त्व अगदी साधं आहे — पावसाचं पाणी वाहून जाऊ देऊ नका, ते जमिनीत मुरवा. म्हणजेच पाण्याचा नाश न करता त्याचं साठवणूक आणि पुनर्भरण करा. आपल्या पूर्वजांनी या तत्त्वाचा उत्कृष्ट वापर करून दाखवला होता. प्रत्येक गावात तलाव, तळी, बांध, विहिरी आणि पाणवठे असायचे. पावसाचं पाणी त्या ठिकाणी साठवून लोक वर्षभर वापरत असत. मात्र आज आधुनिकतेच्या आहारी जाऊन आपण नैसर्गिक जलस्रोत नष्ट केले आणि नुसती पाइपलाइनची वाट बघत बसलो.
‘पाणी आडवा, पाणी जिरवा’ या संकल्पनेचा उगम महाराष्ट्रातील जनतेच्या कष्टातून आणि बुद्धीमत्तेतून झाला. दिवंगत समाजसेवक आणि जलपुरुष राजेंद्रसिंह तसेच महाराष्ट्रातील अनेक कार्यकर्त्यांनी ही चळवळ लोकांपर्यंत पोहोचवली. राज्य सरकारनेही जलयुक्त शिवार योजनेद्वारे या अभियानाला चालना दिली. पण या सगळ्याचं खरे यश फक्त तेव्हाच मिळू शकतं जेव्हा प्रत्येक नागरिक आपली जबाबदारी ओळखेल.
ग्रामीण भागात वर्षभरात पडणारा पाऊस जर योग्य पद्धतीने साठवला गेला, तर गावाला पुन्हा कधी पाणीटंचाईचा सामना करावा लागणार नाही. यासाठी शेतकरी बांधबंदी, कंटूर बंडिंग, बोअरवेल रिचार्ज, शेततळी, लहान नाल्यांवर छोटे बांध बांधणे, अशा विविध पद्धती वापरतात. या उपायांमुळे पाण्याचा प्रवाह कमी होतो आणि जमिनीत शोषण वाढतं. परिणामी भूगर्भातील पाण्याचा साठा वाढतो आणि विहिरी, बोअरवेल्स वर्षभर भरलेल्या राहतात.
शहरांमध्येही पावसाचं पाणी जिरवण्यासाठी ‘रेन वॉटर हार्वेस्टिंग’ हा अत्यंत प्रभावी उपाय आहे. घरांच्या छतावरून पडणारं पावसाचं पाणी पाईपद्वारे थेट टाकीत किंवा जमिनीत नेऊन साठवता येतं. अनेक नगरपालिकांनी आता हे प्रणाली बंधनकारक केलं आहे. पण लोकांमध्ये अजूनही या प्रणालीबाबत जागरूकता फार कमी आहे. पाण्याचं पुनर्भरण ही केवळ तांत्रिक प्रक्रिया नसून ती पर्यावरणाशी असलेली आपली नाती पुन्हा जोडण्याची प्रक्रिया आहे.
आज आपण पाहतो की अनेक भागात शेतकरी पिकासाठी पाण्याअभावी हवालदिल झाले आहेत. पिके कोमेजतात, जनावरांना पिण्यासाठी पाणी मिळत नाही, आणि गावकऱ्यांना टँकरवर अवलंबून राहावं लागतं. या भीषण परिस्थितीला तोंड देण्यासाठी ‘पाणी आडवा, पाणी जिरवा’ ही चळवळ केवळ गरजेची नाही, ती जीवनरक्षक आहे. पाण्याशिवाय शेती नाही, शेतीशिवाय अन्न नाही, आणि अन्नाशिवाय जीवन नाही — इतकी ही गोष्ट साधी आणि थेट आहे.
अनेक ठिकाणी स्वयंसेवी संस्थांनी आणि ग्रामस्थांनी मिळून आदर्श उदाहरणं निर्माण केली आहेत. बीड जिल्ह्यातील हिवरे बाजार, पुणे जिल्ह्यातील राळेगणसिद्धी, नाशिक जिल्ह्यातील अनेक गावे — या ठिकाणी लोकांनी एकत्र येऊन पाण्याचं नियोजन केलं. त्यांनी लहान लहान तलाव, बांध आणि जलसाठे तयार केले. काही वर्षांतच या गावांची कोरडवाहू शेती हिरवीगार झाली. विहिरी भरल्या, जनावरांना पाणी मिळालं, आणि गावातील स्थलांतर थांबलं. हेच खरं ‘पाणी आडवा, पाणी जिरवा’चं यश आहे.
या उपक्रमाचा सर्वात मोठा फायदा म्हणजे तो सर्वसमावेशक आहे. यात गावातील प्रत्येक व्यक्तीचा सहभाग असतो. शेतकरी, महिला, विद्यार्थी, शिक्षक, अधिकारी — सगळे मिळून ही जलक्रांती घडवतात. प्रत्येकाने थोडी जबाबदारी घेतली, तर परिणाम अतिशय मोठा होतो. एक विहीर खोदणे, एक झाड लावणे, एक तलाव स्वच्छ ठेवणे — या छोट्या गोष्टींचा एकत्रित परिणाम म्हणजे भविष्य सुरक्षित होते.
पर्यावरणाच्या दृष्टीने पाहिलं तरी या उपक्रमाचे फार मोठे फायदे आहेत. पाणी जिरल्यामुळे जमिनीतील ओलावा टिकतो, झाडांची वाढ होते, प्राणी-पक्षांना पाणी मिळते, आणि वातावरणातील तापमान नियंत्रित राहते. पाण्याचं योग्य साठवणूक केल्याने पूर आणि दुष्काळ या दोन्ही परिस्थितींवर नियंत्रण मिळवता येतं. त्यामुळे हे फक्त शेतकऱ्याचं नव्हे, तर प्रत्येक माणसाचं कर्तव्य आहे.
‘पाणी आडवा, पाणी जिरवा’ ही एक विचारसरणी आहे — जी आपल्याला सांगते की निसर्गाशी स्पर्धा करू नका, त्याच्याशी सहजीवन जगा. आपण जितकं पाणी साठवू, तितकं जीवन सुरक्षित ठेवू. आपल्या पुढच्या पिढ्यांसाठी आपण ही जबाबदारी निभावलीच पाहिजे. प्रत्येक शाळेत, प्रत्येक गावात, प्रत्येक घरात या विचाराची रुजवण झाली पाहिजे.
आपण आपल्या आयुष्यात एखाद्या मोठ्या चळवळीत भाग घ्यायचा असेल, तर पाण्याचं जतन करण्यापेक्षा मोठं काम दुसरं नाही. एखादं झाड लावणं म्हणजे एका जीवनाचा आधार देणं, आणि पाणी साठवणं म्हणजे हजारो जीवनांची काळजी घेणं. म्हणूनच प्रत्येकाने ठरवावं — “मी माझ्या घरात, शेतात, आणि गावात पाणी जिरवणार!”
आज विज्ञान आणि तंत्रज्ञानाच्या युगात आपण चंद्रावर पाणी शोधत आहोत, पण आपल्या गावातील विहिरीत पाणी नाही! ही परिस्थिती किती विरोधाभासी आहे हे लक्षात घ्यायला हवं. केवळ सरकारकडून उपायांची अपेक्षा न ठेवता आपण स्वतः बदल घडवायला हवा. प्रत्येक शाळेतील विद्यार्थी पाण्याचा वापर विचारपूर्वक करेल, प्रत्येक शेतकरी शेततळी तयार करेल, आणि प्रत्येक नागरिक रेनवॉटर हार्वेस्टिंग बसवेल — तर महाराष्ट्र पुन्हा जलसमृद्ध होईल.
आपल्या परंपरेत ‘पाणी’ हे केवळ द्रव नसून, ते देवत्वाचं प्रतीक आहे. प्रत्येक नदीला आपण ‘आई’ म्हणतो, कारण ती आपल्याला जीवन देते. त्यामुळे पाण्याचं जतन करणं म्हणजे आपल्या आईचा सन्मान करणं आहे. या विचाराने प्रेरित होऊन जर आपण सर्वांनी पाण्याचं संवर्धन केलं, तर भविष्यातील कोणतंही पिढी दुष्काळाचं भय बघणार नाही.
‘पाणी आडवा, पाणी जिरवा’ ही केवळ योजना नाही, ती एका नव्या विचाराची बीजं आहे — ज्या विचारातून स्वावलंबी, हिरवागार आणि जलसमृद्ध भारत उभा राहू शकतो. आजचा दिवसच आपल्यासाठी नवा प्रारंभ ठरो. आपल्या गावात, आपल्या अंगणात, आपल्या मनात पाण्याची कदर रुजवू या. कारण जे पाणी जपतात, तेच भविष्य जिंकतात.
💧 चला, आपण सर्वजण मिळून ही जलक्रांती घडवूया! 💧
जर तुम्हाला हा लेख आवडला असेल तर कमेंट करा, शेअर करा आणि आमचा ब्लॉग फॉलो करा👇
मराठी वाचनालय