 |
| "पंढरपूरच्या वारीमध्ये टाळ, मृदुंग आणि भक्तीमय वातावरणात चालणारे वारकरी" |
आषाढी एकादशी – भक्ती, वारकरी आणि वारीचा महोत्सव
भारतीय संस्कृतीत एकादशीचे विशेष महत्त्व आहे. दर महिन्याला येणाऱ्या दोन एकादशींपैकी आषाढ महिन्यातील शुक्ल पक्षातील एकादशीला आषाढी एकादशी असे म्हटले जाते. ही एकादशी ‘शयन एकादशी’, ‘महाएकादशी’ किंवा ‘पंढरपूरची एकादशी’ म्हणूनही ओळखली जाते. ही तिथी पांडुरंगाच्या भक्तांसाठी अत्यंत महत्त्वाची असून, या दिवशी महाराष्ट्रात पंढरपूरची वारी ही मोठ्या भक्तिभावाने साजरी केली जाते.
आषाढी एकादशी म्हणजे काय?
आषाढी एकादशी ही हिंदू पंचांगानुसार आषाढ महिन्याच्या शुक्ल पक्षातील एकादशी असते. ही एकादशी भगवान श्रीविष्णू आणि त्यांच्या अवतार श्रीविठोबा (पांडुरंग) यांना समर्पित असते. या दिवशी श्रीविष्णू योगनिद्रेत जातात आणि चार महिन्यांनी म्हणजेच कार्तिक शुद्ध एकादशीला म्हणजेच ‘प्रबोधिनी एकादशी’ला जागृत होतात.
शयन एकादशीचे महत्त्व
हिंदू धर्मशास्त्रांनुसार, या दिवशी भगवान विष्णू ‘क्षीरसागर’ येथे शयनासाठी जातात. म्हणूनच या एकादशीला ‘शयन एकादशी’ असे म्हणतात. चार महिन्यांच्या या कालावधीला ‘चातुर्मास’ असे म्हणतात आणि हे मास धार्मिक साधना, उपासना व व्रतांचे महत्त्व वाढवणारे मानले जातात.
पंढरपूर वारी आणि आषाढी एकादशी
महाराष्ट्रातील पंढरपूर वारी ही श्रीविठ्ठल आणि रुक्मिणी देवीच्या मंदिरातील प्रमुख वार्षिक यात्रा आहे. या वारीमध्ये लाखो वारकरी सहभागी होतात. या वारीची सुरुवात आषाढ शुद्ध दशमीच्या दिवशी होते आणि एकादशीच्या दिवशी पंढरपूरमध्ये समाप्ती होते.
वारीचा इतिहास
वारीची परंपरा संत ज्ञानेश्वर आणि संत तुकाराम यांच्यापासून सुरु झाली असे मानले जाते. त्यांनी भक्तीमार्गात सामान्य माणसाला स्थान दिले आणि भक्तीचे स्वरूप लोकसंग्रही केले. या वारीमध्ये त्यांची ‘पाळी’ म्हणजे पालखी निघते आणि हजारो वारकरी तीच्या सोबतीने चालतात.
वारीतील उत्साह आणि भक्तीभाव
- पायी चालणे हीच भक्ती – वारकरी शेकडो किलोमीटर पायी चालत पंढरपूर गाठतात.
- ‘गोष्टी’, ‘अभंग’ आणि ‘नामस्मरण’ यांचा गजर सतत चालतो.
- ‘ज्ञानोबा माऊली तुकाराम’ असा गजर वारकऱ्यांच्या तोंडून ऐकायला मिळतो.
- संपूर्ण वारी शिस्तबद्ध असते – कोणताही अराजक नाही, फक्त शुद्ध भक्ती.
वारकऱ्यांचा पोशाख आणि साधेपणा
वारकरी समाजाचा पोशाख खूपच साधा असतो. पुरुष वारकरी डोक्यावर टोप, धोतर, अंगात सुताचा उपरणा घालतो. स्त्रिया नऊवारी साडी नेसतात. त्यांच्या हातात टाळ आणि गळ्यात माळ असते. त्यांची जीवनशैलीही अत्यंत साधी, सात्विक आणि भक्तिपर आहे.
एकादशीचे धार्मिक व्रत
आषाढी एकादशीला उपवास करण्याची परंपरा आहे. भक्त दिवसभर उपवास करतात आणि भगवान विष्णूचा जप करतात. या दिवशी कथा वाचन, हरिपाठ, गीता पारायण, आणि कीर्तन यांचे आयोजन केले जाते.
व्रताचे नियम
- एकादशीच्या दिवशी अन्न सेवन टाळावे (फलाहार चालतो).
- भगवान विष्णूची पूजा करून तुळशीपत्र अर्पण करावे.
- रात्रभर जागरण करून हरिपाठ/नामस्मरण करावे.
- दुसऱ्या दिवशी द्वादशीस अन्नदान करून उपवास सोडावा.
आषाढी एकादशीची आध्यात्मिक बाजू
ही एकादशी केवळ एक धार्मिक उत्सव नाही, तर एक आत्मिक जागृतीचा सोहळा आहे. यामध्ये सामूहिक साधना, नामजप, आत्मशुद्धी आणि समाजसेवेचे मोलाचे महत्त्व असते. वारीचा मार्ग म्हणजे एक तपस्याच असते, जिथे हजारो वारकरी ‘नामात’ लीन होतात.
राजकीय, सामाजिक आणि सांस्कृतिक सहभाग
पंढरपूर वारी ही केवळ धार्मिक घटना नसून, ती सामाजिक एकोप्याचे प्रतीक बनली आहे. मुख्यमंत्री, राज्यपाल, विविध राजकीय नेतेही यामध्ये सहभागी होतात. अनेक सेवाभावी संस्था, डॉक्टर, स्वयंसेवक वारकऱ्यांच्या सेवेसाठी अहोरात्र तैनात असतात.
पंढरपूरची श्रीविठ्ठल मंदिर
पंढरपूर येथील विठोबा मंदिर हे हजारो वर्षे जुने असून, याला ‘दक्षिणेचे द्वारका’ असेही म्हणतात. मंदिरातील विठ्ठल मूर्तीची वैशिष्ट्य म्हणजे – उभा असलेला पांडुरंग हाताकडे कमरेवर ठेवलेला, डोळ्यांत करुणा आणि चेहऱ्यावर भक्तीमय हास्य.
भक्तीचा संगम – संत परंपरा
आषाढी एकादशीला संतांची परंपरा उजळून निघते. संत तुकाराम, ज्ञानेश्वर, एकनाथ, नामदेव, चोखामेळा, सावता माळी यांसारख्या संतांनी या वारीला समर्पित अभंग, ओवी आणि कीर्तनांच्या माध्यमातून भक्तीचा खजिना दिला.
आजच्या काळात वारीचे महत्त्व
तंत्रज्ञान, आडव्या-सपाट जीवनशैलीच्या काळातही ही वारी टिकून आहे हे आपल्या सांस्कृतिक शक्तीचे प्रतीक आहे. आजही तरुण, वृद्ध, महिला, लहान मुले वारीत उत्साहाने सहभागी होतात. या यात्रेत धर्म, जात, वर्ग, भाषा याचे बंधन नसते – फक्त भक्ती असते.
विठोबा म्हणजे काय?
विठोबा हा भगवान श्रीविष्णूचा अवतार मानला जातो. तो भक्तांच्या प्रेमात रमणारा, गरीबांवर दया करणारा, अत्यंत लोभस देव आहे. त्याच्या चरणी भक्तत्व स्वीकारणारा प्रत्येकजण स्वतःला धन्य मानतो. ‘विठोबा-रखुमाई’ हे महाराष्ट्राच्या जनतेचे आराध्यदैवत आहे.
वारकरी संप्रदायाची शिकवण
- नामस्मरण हेच खरे साधन.
- समता, सहिष्णुता आणि सेवा हीच खरी भक्ती.
- गर्व, अहंकार, द्वेष, लोभ यांचा त्याग करणे.
- सर्व जीवांत विठोबा पाहणे.
उत्सवाचे आर्थिक व सामाजिक फायदे
वारी दरम्यान पंढरपूर शहरात मोठ्या प्रमाणावर आर्थिक उलाढाल होते. स्थानिक व्यवसाय, वाहतूक, अन्नपाणी यावर याचा सकारात्मक परिणाम होतो. त्याचप्रमाणे सामाजिकदृष्ट्याही एकता, सहकार्य, शिस्त, आणि शुद्ध जीवनशैली या मूल्यांना चालना मिळते.
निष्कर्ष
आषाढी एकादशी ही एक अपूर्व भक्तीचा, एकतेचा आणि आत्मशुद्धीचा सोहळा आहे. महाराष्ट्राच्या संस्कृतीचा आत्मा यामध्ये सामावलेला आहे. पंढरपूरची वारी ही वारकऱ्यांसाठी एक जीवनमूल्य आहे. प्रत्येकाने एकदा तरी या वारीत सहभागी होऊन विठोबाच्या भक्तीत रंगून जाणे आवश्यक आहे.
‘पुंडलीक वरदा हरि विठ्ठल’ या मंत्रात अंतर्निहित आहे श्रद्धा, भक्ती आणि जीवनमूल्यांची शाश्वतता.
🪔 वाचकांसाठी खास सूचना:
- तुम्हाला हा लेख कसा वाटला, ते खाली कॉमेंटमध्ये नक्की सांगा!
- असेच आणखी भक्तिपर आणि ज्ञानवर्धक लेख वाचण्यासाठी ‘वाचनालय मराठी’ ला फॉलो करा.
- लेख शेअर करून आपले प्रेम व्यक्त करा!
• पालखी सोहळ्याचे आध्यात्मिक, सांस्कृतिक व भक्तिपूर्ण महत्त्व जाणून घ्या या लेखातून.
• श्रद्धा, विश्वास आणि जीवनातील बदल घडवणारी कथा वाचा या सत्यकथेतून.
• आषाढ महिन्याचे धार्मिक, सांस्कृतिक आणि अध्यात्मिक महत्त्व समजून घ्या या विशेष लेखातून.
टिप्पणी पोस्ट करा