नवरात्रीसाठी तयार केलेला कलश आणि पूजा सामग्री – शुभ घटस्थापना सण
घटस्थापना कशी करायची – शास्त्रीय पद्धतीने सविस्तर माहिती
भारतीय संस्कृतीमध्ये नवरात्रीला अतिशय महत्त्वाचे स्थान आहे. या पवित्र सणात नवदिवस देवीची उपासना केली जाते. नवरात्रीच्या पहिल्या दिवशी केली जाणारी घटस्थापना ही या उपासनेची सुरुवात असून ती सर्वात प्रमुख विधी मानली जाते. घटस्थापना म्हणजे देवीला आपल्या घरी, आपल्या मनात आणि आपल्या आयुष्यात प्रतिष्ठा देणे. या लेखात आपण घटस्थापना म्हणजे काय, तिचे महत्त्व, शास्त्रीय दृष्टिकोन, पूजासाहित्य, विधी आणि आधुनिक काळातील आचार याबद्दल सविस्तर माहिती घेणार आहोत.
घटस्थापना म्हणजे काय?
‘घट’ म्हणजे कलश. घटस्थापना म्हणजे हा कलश पूजाघरात किंवा पवित्र स्थानी ठेवून देवीचे आवाहन करणे. कलशात ठेवलेले पाणी, सुपारी, नाणी, धान्य, आंब्याची पाने आणि नारळ हे सर्व जीवनाच्या उर्जेचे प्रतीक आहे. घट म्हणजे देवीचे साक्षात स्वरूप. म्हणून नवरात्रीतील पहिले कार्य म्हणजे घटस्थापना होय.
घटस्थापनेचे धार्मिक आणि शास्त्रीय महत्त्व
हिंदू धर्मशास्त्रानुसार घटस्थापना ही विश्वातील पाच तत्वांचे प्रतीक आहे – पृथ्वी, जल, अग्नी, वायु आणि आकाश. कलशामध्ये ठेवलेले पाणी ‘जल’चे प्रतीक आहे, माती ‘पृथ्वी’चे, दिवा ‘अग्नी’चे, आंब्याची पाने ‘वायु’चे तर कलशावरील नारळ ‘आकाशा’चे प्रतीक आहे. त्यामुळे घटस्थापनेतून संपूर्ण ब्रह्मांडाची ऊर्जा आपल्या घरी आमंत्रित केली जाते.
- घटस्थापना समृद्धी, सुख-शांती आणि ज्ञानप्राप्तीसाठी केली जाते.
- या विधीमुळे वातावरणात सकारात्मक उर्जा निर्माण होते.
- आध्यात्मिक साधनेसाठी घटस्थापना एक केंद्रबिंदू ठरते.
घटस्थापनेसाठी लागणारे साहित्य
घटस्थापना करताना खालील साहित्य आवश्यक असते:
- कलश (पितळ, तांबे किंवा मातीचा)
- शुद्ध पाणी, गंगाजल
- आंब्याची पाच पाने
- नारळ (शेंदरी दोऱ्याने गुंडाळलेला)
- हळद, कुंकू, अक्षता
- सुपारी, रोळी
- नाणी किंवा धान्य
- लाल वस्त्र किंवा दुशाला
- माती, जव, गहू किंवा सातू (बी पेरण्यासाठी) किंवा सात धान्य
- फुले, नैवेद्य, अगरबत्ती
- समई किंवा अखंड दिवा
घटस्थापनेची वेळ आणि दिशा
नवरात्रीच्या पहिल्या दिवशी सूर्योदयाच्या सुमारास किंवा प्रातःकाळी घटस्थापना केली जाते. पंचांगात सांगितलेला शुभ मुहूर्त पहावा. ईशान्य दिशा ही घटस्थापनेसाठी सर्वोत्तम मानली जाते. घरातील स्वच्छ व शांत जागा निवडावी.
घटस्थापनेची पद्धत
१. जागा शुद्ध करणे
सर्वप्रथम ज्या ठिकाणी घटस्थापना करायची आहे ती जागा स्वच्छ करावी. पवित्रता राखण्यासाठी रांगोळी काढावी आणि आसन टाकावे.
२. माती व धान्य
एका भांड्यात माती भरून त्यात जव किंवा गहू पेरावे. हे धान्य नवरात्रीदरम्यान उगवते आणि ते समृद्धी व उर्जेचे प्रतीक मानले जाते.
३. कलश सजवणे
कलश धुऊन त्यात गंगाजल भरावे. त्यात सुपारी, नाणी, हळद, कुंकू, फुले ठेवावीत. वर आंब्याची पाने लावून नारळ ठेवावा. नारळाला शेंदरी दोरा बांधावा आणि लाल वस्त्राने सजवावे.
४. कलश ठेवणे
सजवलेला कलश धान्याच्या मातीत ठेवावा. कलशाजवळ अखंड दिवा लावावा. हा दिवा देवीच्या अखंड प्रकाशाचे आणि ऊर्जेचे प्रतीक मानला जातो.
५. देवीचे आवाहन
मंत्रोच्चार करून देवीचे आवाहन करावे. दुर्गासुक्त, देवीसूक्त, अथर्वशीर्ष किंवा दुर्गासप्तशतीचे पठण करावे. फुले, नैवेद्य अर्पण करून देवीची आरती करावी.
नवरात्रीतील नियम
- अखंड दिवा नऊ दिवस सतत जळत ठेवावा.
- दररोज देवीची पूजा करून नैवेद्य अर्पण करावा.
- शुद्धता व पवित्रता राखणे आवश्यक आहे.
- उपवास, जप, पाठ, भजन यांसारख्या साधना कराव्यात.
आधुनिक जीवनात घटस्थापना
आजच्या व्यस्त जीवनात सर्वांना पूर्ण शास्त्रोक्त विधी करणे शक्य नसते. पण श्रद्धा सर्वांत महत्वाची आहे. म्हणून कमीत कमी स्वरूपातसुद्धा घटस्थापना करता येते. कलशात पाणी भरून नारळ ठेवणे, दिवा लावणे आणि देवीचे आवाहन करणे एवढे केले तरी देवी प्रसन्न होते. श्रद्धा आणि निष्ठा असली की विधी अपूर्ण राहिला तरी त्याचे पुण्य कमी होत नाही.
घटस्थापना आणि वैज्ञानिक दृष्टिकोन
घटस्थापना केवळ धार्मिक नाही तर वैज्ञानिक दृष्टिकोनातूनही महत्त्वाची आहे. कलशातील पाणी वातावरणातील नकारात्मक ऊर्जा शोषून घेते. दिव्यामुळे ऑक्सिजनची पातळी संतुलित राहते. फुलांच्या सुगंधामुळे तणाव कमी होतो. नवरात्रीतील साधना, मंत्रजप आणि आरतीमुळे मानसिक शांती लाभते. यामुळे संपूर्ण घरातील वातावरण पवित्र आणि आनंददायी होते.
निष्कर्ष
घटस्थापना ही मातृशक्तीचे प्रतिक आहे. नवरात्रीदरम्यान घटस्थापना करून आपण देवीचे स्वागत करतो आणि आपल्या जीवनात सुख, शांती, समृद्धी व आरोग्य येवो अशी प्रार्थना करतो. या नऊ दिवसांत शुद्ध आचार, सत्कर्म, उपासना आणि साधना केल्याने जीवन अधिक उन्नत होते. म्हणून घटस्थापना नेहमी शुद्ध मनाने, योग्य नियम पाळून आणि श्रद्धेने करावी. तीव्र भक्ती आणि निष्ठेने केलेली घटस्थापना नक्कीच जीवनात सकारात्मक बदल घडवते.
🙏 वाचनालय मराठी सोबत धार्मिक, सांस्कृतिक आणि शैक्षणिक लेख वाचा. तुमचे मत खालील कमेंट बॉक्समध्ये नक्की कळवा आणि लेख मित्रमैत्रिणींना शेअर करा. 🙏
अधिक माहितीसाठी, खालील लेख वाचा:
- नवरात्री ९ दिवसांची कथा
- संत ज्ञानेश्वरी माउली भक्ती कथा
- संत ज्ञानेश्वरी माउली भक्ती ज्ञान
- चंद्राची निर्मिती कशी झाली
- पृथ्वीची निर्मिती कशी झाली
